محمد زینالی اُناری*
طرح گفتگوی ملی خانواده با رویکردی جامعه شناختی و توسط انجمن جامعه شناسی در دفاتر استانی اجرا شد که مشابه سایر استان ها، در استان اردبیل نیز طبق دوره ی آموزشی آغاز و طی کارگاه هشت ساعته در دفتر استانداری برگزار شد. این دفتر، حاوی گزارشی است که به یافته های این کارگاه در استان اردبیل می پردازد.
به طور خلاصه، آن چه مد نظر این کارگاه بود، راه اندازی نشستی صمیمانه و به مدل مسئله یابی مشارکتی بود که در نهایت می بایست به شکل دادن گروهی برآمده از متخصصین، کارشناسان، فعالان اجتماعی و بخش عمومی می انجامید. گروهی که بتوان روی تحلیل آن در خصوص مسائل خانواده متمرکز شده و ضمن داشتن برآیندی همسان در میان اعضای آن، دانش تجمعی یا اشتراکات برآمده از نظریات این گروه را در خصوص مسائل مربوط به خانواده در استان اردبیل مد نظر قرار داد.
در طرح گفتگوی ملی خانواده، نیاز به شناسایی مسائل استان از طریق گفتگوی مشارکتی بود تا تصویری کلی از مسائل اجتماعی که یک خانوادهی الگویی در استان با آن مواجه است بدهد. مسائلی که امروز به عنوان چالشهای اجتماعی اردبیل پیش روی هر فردی و در واقع هر واحد اجتماعی مولد یعنی خانواده قرار داشته باشد.
اما باید گفت چرا برای رسیدن به تعریف کلی از مسائل مربوط به اردبیل به گفتگو نیاز بوده تا مسائلی که میتوان از طریق فرم های نظرسنجی و روشهای دیگر مطالعاتی شناخت، با یک چنین روشی انجام داد؟ آیا گفتگو راهی بدیل و ضروری برای حل و بحث در مورد مسائل اجتماعی است؟ آیا چنان مشکلاتی که خانوادههای اردبیلی دارند، با روشی ساده و دیرآشنا چون گفتوگو قابل حل است؟
اما همانطور که در مبانی نظری کار مشخص خواهد شد، تکیهی این کارگاه، نخست به رسیدن به اجماع و ارائهی برآوردی جامع از مسائل محلی بوده، در روشهای مردممدار در حل مسائل، بیشتر انگیزش مردم محلی و خلق روشی تاملی برای بازشناسی و وضوح در مسائل اصلی زندگی آنان است. چرا که به نظر گیدنز، زندگی با مقتضیات مدرن، زندگی تاملی است و همواره تعریفها و مسائل زندگی در تغییر و تحولاند. لذا برای حل مسائل، نیاز به بازتعریف یا تعریف دقیقتر مسائل متناسب با شناخت اجتماعی روز و امکانهای توفق بر مسئله ضروری است.
از این رو، در این طرح، نسبت به راه اندازی نشستهای گفتوگو اقدام میشود. اما در گام نخست، گروههای کارشناسی مد نظر است و در گام دوم، نسبت به تشکیل نشست های گفتوگوی ملی خانواده در سطح محلات اقدام خواهد شد تا گروههای اجتماعی در سطح محلات بتوانند نسبت به بازاندیشی تاملی در مورد مسائل محله و امکاناتی که میتواند در جهت حل گروهی مسائل در محلات مورد استفادهی آنها قرار گیرد، مورد توجه قرار خواهد گرفت. اما فعلا در این سطح، نیاز به تاملی متمرکز میان کارشناسان در سطحهای مختلف بود تا گام بعدی را بتوان با اتفاق نظر بیشتری برداشت.
طرح گفتگوی ملی خانواده توسط معاونت امور بانوان و خانوادهی ریاست جمهوری به انجمن جامعه شناسی ایران واگذارده شده تا از طریق طرح پیشنهادی خود در خصوص راهاندازی نشستهای گفتگوی اجتماعی در خصوص مسائل خانواده به طرح اولیهی مشکلات اقدام نماید. پس از مرحلهی اولیه و هماهنگی به عمل آمده در میان کارشناسان دولتی، مربیان دانشگاه، کارشناسان غیردولتی و فعالان فرهنگی نسبت به اجرای مرحلهی دوم در سطح محلات اقدام نموده و از طریق آموزش روشهای گرهگشا و خلق مشارکت اجتماعی در جهت حل آنها موثر خواهد بود.
چنانکه معصومه ابتکار در همایش گفتگوی ملی خانواده، در استان لرستان گفته است، این طرح در ۵۰ نقطه ایران اجرا میشود چرا که دولت علاوه بر آسیب‌های اقتصادی که همه خانواده با آن دست به گریبانند، به آسیب‌های اجتماعی نیز توجه ویژه دارد. وی دلایل بسیاری در خصوص خانوادهی ایرانی بر میشمرد که ضرورت اجرای این طرح را دوچندان مینماید؛ به نظر وی، «عدم انتقال درست مفاهیم یک مشکل جدی در روابط خانوادههای ایرانی است، تا جایی که میتوان اظهار کرد که در خانوادههای ایرانی لکنت وجود دارد و سوءتفاهمات خودنمایی می‌کند، این مشکل به دلیل عدم انتقال مفاهیم است و آنقدر ادامه می‌یابد که گاهی به درجاتی از خشونت می‌رسد. لذا این اتفاق یک زنگ خطر است که همه صاحب نظران اجتماعی، روانشناسان و جامعه شناسان نسبت به این موضوع نگرانند».
در بخش اول، که گزارش حاضر نسبت به ارائه ی آن اقدام نموده است، وظیفهی هماهنگی میان گروه متمرکزی از کارشناسان و فعالان خانواده بر عهده ی مجری استانی گذاشته شده بود که نسبت به اجرای کارگاه مسئله یابی مشارکتی خانواده در میان چهار گروه ذکر شده، اقدام شد.
برای همین، در مرحلهی نخست، مربی کارگاه به عنوان نماینده انجمن جامعه شناسی ایران در اردبیل، آموزشهای لازم را از مجری ملی فرا گرفته و بخش استانی را پس از هماهنگیهای لازم آغاز نمود. سپس نسبت به اجرای کارگاه و تهیهی ملزومات آن اقدام و با ناظر استانی طرح که اداره کل امور بانوان و خانواده استانداری اردبیل بود، هماهنگیهای لازم را به عمل آورد.
نحوهی انتخاب مشارکت کنندگان در کارگاه، توسط مجری استانی و به روش پرس و جو، آشنایی اولیه و ارتباط کاری کارشناسان و اساتید با خانواده بوده و از میان افراد مجرب و آشنا به مسائل خانواده انتخاب شد. در این میان، تلاش بر این شد که حاضران با همکاری ناظر استانی نهایی شده و در انتخاب اعضا به تمام گروههای ممکن توجه شد. لکن در اجرای نهایی، از مجموع ۵۶نفری که پیشتر برای حضور هماهنگ شده بود، تنها ۳۱نفر در روز نهایی نشست حاضر گردیدند.
کارگاه مسئله یابی مشارکتی، نه به صورت خطابی و نه به صورت ارائه ی بحث بود. بلکه، در این کارگاه قواعد درونی برای خلق گفتگو وجود داشت و مبتنی بود بر بازیمشارکت و بحث گروهیِ افقی شده. لذا نیاز به ملزوماتی داشت که محتوای کارگاه را تامین و تضمین کند. بخش اعظمی از نیازهای مربوط به کارگاه، توسط مجری ملی تهیه شده بود و لازمه اش این بود که از آن ها نسخه های چاپی تهیه شود. بخش هایی که به صورت کارت های مسئله، کارت های سوخت، فرم های
T
و عینیذهنی بود، به همراه کارت های صورتی اضافه ی مورد نیاز تهیه گردید. همچنین اقلامی جهت طراحی درخت های مشکلات مشتمل بر جعبه ماژیک های شش تایی، ماژیک های سیاه، خودکار و مداد به همراه چسب، مقوا و کاغذهای رنگی تهیه گردید.
پیش از آغاز کار، توضیحاتی نسبت به اجرای کارگاه ارائه گردید و گفته شد که کارگاه به صورت خطابیدرسی و ارائه بحثهای نظری توسط مربی نیست و آن چه که کارگاه از آن تشکیل می شود، عبارت است از مشارکت خود اعضا و مستندنگاریای که توسط خودشان صورت می گیرد. منتها لازمه ی چنین کارگاهی حضور فعال و مستمر اعضا بود که برای امکان تحقق آن توسط مربی پیشنهاد گردید قوانینی برای کارگاه ثبت شود. از مجموع نکاتی که توسط کارشناسان محترم گفته شد، سه عبارت «مدیریت زمان»، «مشارکت همه جانبه» و «گوش دادن فعال» بر روی تخته وایتبرد ثبت گردید و توسط مربی بر رعایت آن تاکید گردید، اگرچه برخی مشکلات باعث شد گروه اندکی از افرادی که در روز اول حضور داشتند، از لیست حاضرین حذف شوند.
در اجرای گفتگو، دو نکته مورد اهمیت قرار داشت، یکی ترغیب مستمر حاضران به مشارکت و انتخاب مسائل و اعضای گروه و دیگری، تکیه بر تجارب زیسته ی مبتنی بر فعالیت های سازمانی و علمی مخاطبان بود. از این رو، می توان اظهار کرد که مدل گفتگو، مبتنی بر اشتراکات حاصل از تجارب زیستهی کارشناسی و مشاهدات دست اول یا تحلیلی آنها از مسائل بود.
به این منظور نخست از طریق معرفی، آشنایی و یخ شکنی نشست آغاز گردید. کارشناسان محترم نسبت به معرفی خود به همراه اطلاعاتی چون رشته و سطح تحصیلات، نوع و محل کار ارائه کردند تا آشنایی لازم را از همدیگر کسب کنند. مرحلهی بعد، ورود به دنیای ذهنی کارشناسان محترم بود.
برای ورود به دنیای ذهنی کارشناسان محترم، نخست نسبت به طرح سوالهای اولیه پرداخته شد تا حضار پیش پنداشت های خود را از نشست به صورت سوال رها سازند و سپس به طور آزادانه در فرایند گفتگوهای به آمده شرکت کنند. اما از آن جایی که حاضرین نسبت به بحث آمادگی پیشین داشته اند، سوالاتی در حوزه های مختلف به ذهن شان آمده بود. ذهن پر از سوال کارشناسان برای همدیگر مسائلی را مطرح نمود که نشان از پرمشغلگی آن داشت. یک سنخ از سوالات معطوف به مسائل اجتماعی خانوادهها بود. به این صورت که: «علت حزن و اندوه در سیمای اکثر خانواده ها چیست»، « چرا خانوادهها از کنار هم بودن لذت نمی برند؟ » «علت اصلی آسیب های اجتماعی در خانواده و فرزندان چیست؟ »، «چگونه می توان فرزندانی توانمند تربیت کرد؟» و .... اما سنخ دوم، بیشتر در مورد موضوعات حقوقی خانواده برای ورود به حل مسائل خود بود: « ما والدین ها چرا شنیده نمی شویم؟»، « چگونه می توان بنیان خانواده را تحکیم کرد؟ »، « تعامل خانواده و دولت چگونه امکان پذیر است؟ »، « نقش خانواده در برقراری محیطی آرام، صمیمی و منطقی بین افراد خانواده چیست؟ »، «زن خانه دار کیست و چه تفاوتی با زنان شاغل دارد؟» و ... . دست آخر سوالاتی در خصوص اجرای کارگاه مطرح شد به این صورت که: «هدف از گفتگو شعاری است یا فرایند حاصل از این کارگاه تبدیل به برنامه ریزی و اجرا خواهد شد؟»، «آیا روش های حل مسئله خانواده های ایرانی سنتی نیست؟»، «چگونه می توانیم هرچه بهتر شدن روابط بین زوجین را رقم بزنیم؟ »، «آیا تنها مکانیسم بهبود روابط، گفتگو و مذاکره است؟»، «راههای تبدیل این گفتگو را به گفتمان چیست؟» و ... .
در ادامه، کارت هایی حاوی عناوین و معرف های برخی مسائل اجتماعی به حاضران اعطا شد. هر یک از آن ها نزدیک به سه کارت در دست داشتند تا مسائلی که در آن ها ذکر گردیده را اولویت بندی نموده و در برچسب پشت کارت به آن نمره یک تا ده بدهند. بدین صورت که هر کدام نمره ی بیشتری آورده باشد، اولویت با آن است. سپس به افراد اجازه داده شد با دیگران در مورد کارت هایش صحبت کند و بر اساس نوع کارت خود، یا معیارهای دیگر، نسبت به انتخاب دو یا سه نفر همگروهی برای خود اقدام نماید. لازمه ی شکل گرفتن ترکیب های دید، انتخاب کارت هایی با محوریت مشابه بود تا پس از مدتی بحث و گفتگوی درون گروهی، روی یک مسئله ی آسیب مرکزی و کارت هایی که به آن مربوط باشد، اجتماع حاصل گردد. به طوری که پس از حدود پانزده دقیقه، نه گروه که روی نه مسئله ی اصلی که در جامعه وجود داشت شکل گرفته و به کارشناسان محترم تمایز گروهی بخشید. در نتیجه، گروه «خمار» شامل عوامل خطر موجود در خانواده ها، گروه «امداد» نابهنجاری کودکان، «امید» مسائل بحرانی کودکان بود و «اینستاگرام» استفاده نامناسب از شبکه های مجازی، گروه «قاصدک» خشونت علیه زنان، گروه گفتگو» ریشه یابی عدم گفتگو میان اعضای خانواده، گروه «فراق» برای رسم مدل طلاق استان، گروه «کرکس» برای زنان سرپرست خانواده وگروه «جویندگان طلا» بیکاری گسترده تشکیل شد.
سپس اولویت بندی ها به صورت گروهی شکل گرفت. مرحله ی دیگر، که مختص روز اول اجرای کارگاه بود، تکیه بر تجارب و دانش ضمنی کارشناس در مورد موضوعات کاری خود بود و به این ترتیب، کارت های صورتیای که به آن ها داده شده بود، تکمیل شدند.
سپس نوبت به طرح عینی/ذهنی درمورد مسائل اجتماعیای بود که به صورت مسئله ی مرکزی در میان کارت های مختلف گروه ها مورد توجه بود. اما مرحله ی بعد، اشاره به نقد گروهی کارشناسان از طرح های رایج در این باب بود. آن ها می توانستند ضمن نقد سیاست های موجود کشور، دیدگاه های بدیلی را نیز در این باره ارائه نمایند.
در بخش دیگری که با روز دوم آغاز شد، حضار نخست با نظریه های سیاست اجتماعی و مسائل اجتماعی از کتاب میشونیتس آشنا می شدند و کارت هایی در اختیارشان قرار گرفت تا نسبت به طر ح نظری کارگاه آشناتر شوند. سپس آن ها از اخبار روز و مقالاتی که در مورد آسیب های اجتماعی مرتبط در اختیارشان گذاشته شده بود، استفاده کردند.
این بخش شامل ارائه ی فرصتی بود تا گروه ها کار خود را در خصوص موضوعات مورد توجه خود تکمیل نموده و به صورت نقاشی دیواری در محیط نصب نمایند. سپس هر گروهی طرح خود را ارائه داد که در نهایت، آن ها به صورت انتقادی به طرح های همدیگر گوش داده و موارد تکمیلی را اضافه نمودند.
سپس کارگاه در روز دوم نیز خاتمه یافت و دفتر انجمن در اردبیل نسبت به اعلام حضور شرکت کنندگان گواهی نامه حضور نیز ارائه نمود.
طرح گفتگوی ملی خانواده با رویکردی جامعه شناختی و توسط انجمن جامعه شناسی در دفاتر استانی اجرا شد که مشابه سایر استان ها، در استان اردبیل نیز طبق دوره ی آموزشی آغاز و طی کارگاه هشت ساعته در دفتر استانداری برگزار شد. در این کارگاه، حضور فعال سی و یک نفر از کارشناسان حاضر در استان موجب طرح موضوعی برخی مسائل در اردبیل شده و با مشارکت کارشناسان به پیشنهادهای سیاستی در حوزه های مختلف ورود شد.
یافته ها نشان از این می دهد که در استان، مسائلی چون خشونت علیه زنان، بحران های کودکان و گفتگومداری در خانواده، مسائلی هستند که ذهن ها هنوز نسبت به آن ها آشنا نبوده و برای اقنااع جامعه در خصوص مسئله بودن ورود به ساماندهی این مسائل، برای حل آن ها نیاز به پویش اجتماعی می باشد حال آن که در بخش های دیگری چون طلاق، زنان سرپرست خانوار، بیکاری و ... ورود صورت گرفته و طرح مسئله شده است، اما موفقیت هایی که لازم است به دست نیامده و نیاز به سازماندهی مجدد و در برخی حوزه ها ورود جدی بخش غیردولتی ضروری می باشد.
*مجری طرح در استان اردبیل (تهیه گزارش)
