به گزارش روابط عمومی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، همایش «از مدارس نوین تا دانشگاه در ایران» چهارشنبه ۱۵ اسفندماه ۱۳۹۷ به همت پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در سالن دکتر قانعی راد برگزار شد. در این همایش دکتر رضا ماحوزی دبیر همایش و معاون پژوهشی پژوهشکده بعد از خوشآمدگویی اهداف برگزاری این همایش را برشمرد و گفت: در همایش «
از مدارس نوین تا دانشگاه در ایران
» که اولین همایش از سلسله همایشهای چهارگانه تاریخ اجتماعی دانشگاه در ایران است و امید داریم در سال آینده سه همایش دیگر را نیز برگزار کنیم، تلاش میشود ریشههای تاریخی ورود نظام آموزشی ما ایرانیان از سطح مدارس نوین به دانشگاه بازخوانی شود. در این همایش که با یاری متخصصان حوزه تاریخ آموزش سامان یافته است، نسبت مدارس عمومی و مدارس عالی و دارالمعلمین با دانشگاه تهران و زمینههای اجتماعی و سیاسی پیدایش اولین نهاد جامع دانشگاهی در ایران به بحث گذاشته میشود تا بازخوانی سیر تحولات آموزش نوین در ایران آن روزگار، پشتوانهای برای گامهای بعد، یعنی فهم و درک ساحتار و چگونگی عملکرد نهادهای دانشگاهی در جریان ارتباط با ساختارهای بیرونی اعم از سیاست، جامعه و اقتصاد در دهههای بعد یعنی دوران پهلوی اول و دوم و دوران انقلاب اسلامی باشد.با این توضیح، بازه زمانی همایش اخیر، فاصله زمانی تاسیس دارالفنون در ۱۲۳۰ شمسی تا تاسیس دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ انتخاب شده است.
در ادامه دکتر حسین میرزایی رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی درباره
«وضعیت آموزش در ایران از قاجار تا پهلوی»
بحث کرد و گفت: حسب آمار موجود در ۱۲۹۷ تنها ۲ دهم درصد جمعیت ایران واجد تحصیلاتی است که برخواسته از مدارس نوین بودهاند. و در سال ۱۳۰۲ این جمعیت به نیم درصد افزایش یافت. سال ۱۳۲۰ یعنی پایان پهلوی نخست جمعیت تحصلی کردههای ایرانی به ۲/۵(دو و نیم) درصد افزایش یافت. بنابراین هرگونه تحلیلی در باب وضعیت آموزش و سواد در آن ایام و نظام انتظارات میبایست با واقعیتهای موجود و سختیهای متعدد اعم از فقدان امکانات مالی و نیروی انسانی، سطح عمومی فرهنگ، بازاز مصرف علوم جدید و غیره در نظر گرفته شود.
در ادامه این همایش دکتر رضا منصور استاد دانشگاه صنعتی شریف با موضوع «
ایرانیان چه برداشتی از علم، مدرسه و دارالفنون در جهان داشتند؟»
سخنرانی کرد و گفت: واژه علم و مدرسه سابقه در دوران اسلامی ما دارد. واژه دارالفنون و دانشگاه برساختههای جدید در ۱۵۰ سال گذشته است. اما از کلمه تا مفهوم فاصله زیادی است. پیشینیان ما برای واژه علم و دانش که مترادف با علم شناخته میشد و نیز مدرسه مفهومی در ذهنشان تداعی میشده که میراث دوران طلایی گذشته و نیز دوران رکود و انحطاط بعد از سلجوقیان بوده است؛ و کمترین تصوری از تحول و انقلابی گسسته در مفهوم این دو کلمه، که در بخش دیگری از دنیا اتفاق افتاده بوده، نداشتهاند.
دیگر سخنرانی نوبت صبح این همایش دکتر اقبال قاسمی پویا استاد پژوهشگاه تعلیم و تربیت سخنرانی خود را با عنوان «
مدارس جدید از آغاز تا حکومت پهلوی»
ارائه کرد و با بیان اینکه پایههای نخستین نظام آموزشی امروز ما در دوره حکومت قاجارها گذاشته شد گفت: در این دوره بود که بنیادهای نظام آموزش کهن اندک اندک و در رویارویی با روشنگران و طرفداران نظام نوین درهم ریخت و سرانجام جای خود را به نظام جدید آموزشی داد.
دکتر آرش حیدری استادیار دانشگاه علم و فرهنگ سخنرانی خود را با عنوان
«در دارالفنون چه میگذشت؟»
که گزارشی از طرح پژوهشی اختتام یافته در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با عنوان
«
بررسی تاریخی تولیدات علمی مکتوب مدرسه دارلفنون از تاسیس تا پایان دوره ناصری» است ارائه کرد و گفت: تاریخنگاری رایج، دارالفنون را همچون نهادی بازنمایی میکند که یکسر به تقلید از نسخههای غربی در دوره ناصری تاسیس شده است. خوانش مبتنی بر سنت-مدرنیته، دارالفنون را همچون امری مدرن که در گسست از سنت پدید آمده است بازخوانی میکند و لذا در توضیح اثرگذاری آن یا تولیدات و دگرگونیهایی که ممکن کرده است گاه راه اغراق میپیماید.
دکتر رضا صمیم عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی نیز در نوبت صبح این همایش سخنرانی خود را با عنوان «
آیا دارالفنون نیای دانشگاه تهران است؟»
که گزارشی از کتاب منتشر شده خود در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با عنوان« تولید و مصرف فرهنگی در دانشگاه ایرانی» است را ارائه کرد و گفت: معمولاً تاریخ آموزش عالی مدرن در ایران به صورت خطی ترسیم میشود که آغاز آن تاسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ شمسی به ابتکار میرزا تقی خان امیرکبیر و بدست ناصرالدینشاه قاجار است. دانشگاه تهران نیز که در سال ۱۳۱۳ شمسی به ابتکار دولت محمدعلی فروغی و بدست رضاشاه پهلوی تاسیس شد بر روی همین خط بهعنوان جلوهی تکاملیافته ایدهی دارالفنون در نظر گرفته میشود. پرسش مناقشهبرانگیزی که من در این جستار طرح نمودهام آن است که آیا واقعاً دانشگاه تهران جلوهی تکامل یافتهی دارالفنون است یا پدیدهای است از نوع و جنس دیگر؟
دکتر شروین وکیلی پژوهشگر علوم اجتماعی در ادامه این نشست به بحث درباره «
رویکردی سیستمی به تکامل نهاد آموزش عالی»
که گزارشی از طرح پژوهشی وی در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با عنوان تبارشناسی دانشگاه در ایران میباشد پرداخت و گفت: تاریخ تکامل نهادهایی که به شکلی نظاممند علوم تخصصی را به گروهی عام از مردمان میآموختهاند، در ایران زمین پیشینهای چشمگیر و مطالعه ناشده دارد. دادههای تاریخی نشان میدهد این نهادها در دورانی بسیار طولانی دستاوردهایی درخشان به جا گذاشتهاند و نمود آن پیشرو بودن تمدن ایرانی در حوزههای فنی و علمی و فرهنگی تا حدود پانصد سال پیش بوده است. شمار دانشمندان و کشفیاتی که در این حوزهی تمدنی انجام شده به کلی با جمعیت این سرزمین ناسازگار و نامتناسب است و توضیح این روند تاریخی تنها با فهم تکامل نهادهای آموزش عالی ممکن میشود.
دکتر مقصود فراستخواه عضو هیئت علمی موسسه پژوهش و برنامهریزی آموزش عالی که اخیراً کتاب «تاریخ دانشگاه در ایران» وی توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است سخنرانی خود را در این همایش با عنوان «
از دارالمعلمین تا دانشگاه تهران»
ارائه کرد و گفت: در ایران دروه قارجار و اوایل پهلوی همواره با نظامی از تقاضا و عرضه اجتماعی برای ورود علوم و فنون جدید روبرو هستیم به این معنا علم امری اجتماعی است و در خوانش اجتماعی تاریخ آموزش نوین در ایران باید به این هویت اجتماعی و نسبت تقاضا و عرضه توجه کرد.
بر همین اساس تاسیس دارالمعلمین و دارالمعلمات نیز برآمده از تقاضای اجتماعی آن دوران بوده و تا تاسیس دانشگاه تهران امتداد یافته است.
وی در ادامه افزود: از فاصله تاسیس دارالمعلمین تا دانشگاه تهران با انبوهی از تلاشهای کنشگران علمی و فرهنگی برای تغییر ساخت اجتماعی ایران روبرو هستیم. تغییری که با تاسیس دانشگاه تهران شکل ملیتر و توسعه یافتهتری به خود گرفت.
ناصر الدین علی تقویان عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم نیز در این همایش درباره «
آموزش نوین و اقتصاد سیاسی دین»
سخنرانی کرد و گفت: منظور از «اقتصاد سیاسی دین» در اینجا گونهای از فرماسیون اجتماعی است که در آن دین نوعی «سرمایه» یا «ارزش» پنداشته میشود و قابلیت مبادله با انواع دیگر ارزش (یعنی ارزشهای مادی و نمادین) را پیدا میکند. ازاینرو پویش ارزشها در چنین فرماسیونی کل منطق پویشهای اقتصادی و سیاسی را جهت میدهد و هماهنگ میسازد.
آخرین سخنرانی نوبت صبح این همایش دکتر رضا ماحوزی معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم بود که درباره «
نظام آموزشی ایران به سوی فرانسه یا انگلستان؟»
سخنرانی کرد و گفت: نظام آموزشی نوین ما ایرانیان از دارالفنون تا مشروطه حول محور اقتدار نظامی برای پس گرفتن سرزمینهای از دست رفته و مقابله با مهاجمان خارجی تنطیم شده و پس از آن تا لحظه تکوین دانشگاه تهران حول محور نجات مشروطه یعنی یک نیاز داخلی تنظیم شده بود. در هر این گفتمان غلبه و فرهنگ نظام آموزشی فرانسه بر دیگر رقبای انگلیسی و روسی و آلمانی مشهود است اما از ۱۳۱۲ به بعد موج تمایل روشنفکران ایرانی برای چرخش از گفتمان فرانسوی وحدت ملی به سمت گفتمان آزادی فکر و اندیشه که عمدتاً در انگلیسی و امریکایی اظهار میشد آغاز شد. اما تا غلبه بر تفکر فرانسوی دو دهه به انتظار نشست.
در ادامه در نوبت صبح این همایش میزگردی با حضور دکتر رضا منصوری، دکتر حسین میرزایی، دکتر رضا ماحوزی، دکتر شروین وکیلی، دکتر اقبال قاسمی پویا، دکتر مقصود فراستخواه و دکتر رضا صمیم برگزار شد.