به گزارش روابط عمومی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نشست «آینده کتاب در حوزه محتوا» دوشنبه بیست و هفتم آبان ماه در سالن سرای اهل قلم خانه کتاب به مناسبت هفته کتاب توسط موسسه خانه کتاب با همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجماعی وزارت علوم و مرکز نشر دانشگاهی با حضور دکتر سید عبدالامیر نبوی و دکتر رضا ماحوزی برگزار شد.
در این نشست سید عبدالامیر نبوی با بیان اینکه وضعیت کتاب در جهان دچار بحران است گفت: این وضعیت بحرانی هم از نظر کتاب خوانی و هم گذار به قالب‌های جدید کتاب که در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد وجود دارد و فقط خاص ایران نیست. امروزه میزان عرضه نسخه‌های دیجیتال بیشتر شده است اما در جامعه ایران به واسطه مشخص نبودن مسئله کپی رایت بیشتر با قاچاق کتاب دیجیتالی مواجه‌ایم.
وی در ادامه افزود: امروزه در کشورهای توسعه یافته نشر دیجیتال دارد جای نشر کاغذی را گرفته است. به‌طوریکه در سال ۲۰۱۵ نسخه‌های دیجیتال ۲/۴۲ درصد از بازار کتاب آمریکا را به خود اختصاص داده بودند و این میزان نسبت به سال ۲۰۱۰ پنج برابر شده است.
نبوی در ادامه با طرح این پرسش که اما کتابهای دانشگاهی چه وضعیتی دارند سخنان خود را ادامه داد و گفت: منظورم از کتابهای دانشگاهی صرفا کتاب‌هایی نیست که ناشران دانشگاهی منتشر می‌کنند بلکه مقصودم این است که کتاب‌هایی هست که ناشران غیر دانشگاهی منتشر می‌کنند اما یا به عنوان کتاب درسی استفاده می‌شود یا مخاطبانش دانشجویان هستند. اگر بخواهیم بر کتابهای دانشگاهی متمرکز شویم بحث محتوی با فرم به شدت با هم آمیخته شده است.
معاون پژوهشی مرکز نشر دانشگاهی یادآور شد: امروز کاربرد فن آوری‌های جدید شیوه‌های استفاده از کتاب تغییر کرده است. به فرض مثال کتابهای صوتی، گراف و … را داریم. یعنی درواقع کتاب از قالب سنتی و کاغذی رها شده و فن‌آوری باعث شده نوع ارتباط را تحت تاثیر بگذارد و این بر محتوی کتاب هم تاثیر گذاشته است.
وی با اشاره به تاثیر فن‌آوری‌های جدید بر محتوی کتاب افزود: امروزه از کتابهای حجیم درسی دیگر خبری نیست و این فن‌آوری‌های باعث شده است که فشرده نویسی نسبت به گذشته بسیار متفاوت و ترویج بیابد. همچنین رعایت کپی رایت سبب شده که مولف و ناشر نسبت به از دست ندادن امتیازات اثر خیالشان راحت باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با بیان اینکه تولید کتاب دانشگاهی درسراسر دنیا چند سطحی است تشریح کرد: کتابهای دانشگاهی فقط شامل کتابهای درسی نیستند بلکه کتابهای مرجع، کتابهای کمک درسی و میان رشته‌ای و… هم مهم‌اند. جالب این است که هر ناشری در یکی از سطوح فعالیت می‌کند.
وی افزود: امر دیگری که بر محتوای کتاب اثر گذار شده است نگاه به بازار است ناشر ناظر به نیاز بازار کتاب تولید می‌کند. نگاه به بازار باعث شده که اگر قبلا هر پنج سال یک بار موضوعات کتاب‌ها تغییر می‌کرد الان ۵/۲ سال یک بار این کار انجام می‌شود. همچنین رابطه بین مولف و خواننده به صورت دوسویه و به تعبیری دموکراتیک شده است.
نبوی یادآور شد: در کشورهای پیشرفته به لحاظ محتوی چون ناشران می‌توانند وارد رقابت شوند شاهد انحصار نیستیم و کتاب با توجه به تحولات واقعی علمی پیش می‌رود درصورتیکه در ایران برخی از ناشران کتابهای حوزه علوم انسانی را در انحصار خود دارند که شاهد عقب افتادگی در این حوزه هستیم و ناظر هستیم که کتابهای پرخواننده از ناشران بیرونی است.
وی در ادامه با بیان اینکه امروز کتابهای درسی را صرفا یک فرد تالیف نمی‌کند افزود: با توجه به امر جهانی و جمعی امروزه کتابهای درسی تالیف یک نویسنده نیستند و شاهد ظهور کتابهای درسی‌ای هستیم که براساس همکاری تدوین می‌شود لذا تلاقی دانش‌ها رخ می‌دهد. همچنین با توجه به این امر جمعی کتاب‌ها محققانه‌تر و خطاهای کمتری دارند. همچنین امکان تقلب هم کمتر است.
نبوی در ادامه با بیان برخی از مسائلی که کتابهای ما دارند گفت: کتابهای دانشگاهی ما هنوز امری جهانی و جمعی تلقی نشده‌اند به همین دلیل ما نیازمند استفاده از کتابهای ترجمه هستیم. لذا آینده کتابهای دانشگاهی به لحاظ محتوی نیازمند حمایت‌های حقوقی بیشتر است.
در ادامه این نشست دکتر رضا ماحوزی معاون پژوهشی و آموزشی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی با اشاره به اینکه فضای مجازی در حوزه نشر ظرفیت‌هایی را ایجاد کرده است که همه با آنها آشنا هستیم گفت: امروزه کتابهای دیجیتال را خیلی ارزان، راحت، کم حجم و با قابلیت‌های جستجو می‌توانیم فراهم کنیم. این امکانی است که فضای سایبری برای‌مان ایجاد کرده است. اما آیا ظرفیت‌هایی که فضای سایبری در حوزه نشر و محتوای کتاب فراهم می کند همیشه مثبت است؟
وی در ادامه با اشاره به ظرفیت‌های ایجابی فضای مجازی یادآور شد: فضای سایبری علیرغم اینکه این امکان را می‌دهد که ما کتاب‌هایی دیجیتال را داشته باشیم سبب می‌شود کتابهای کاغذی هم بهتر توزیع شده و در نهایت بهتر دیده شوند. البته گاه ممکن است قالب های متنوع عرضه کتاب در فضای سایبری از قبیل کتاب های صوتی، دیجیتال و پی دی اف حتی عرصه را بر کتاب های کاغذی تنگ کند و همچون رقیبی برای نشرهای کاغذی باشد.
ماحوزی افزود: فضای سایبری موجب شده است که ناشران قبل از انتشار یک اثر، فصل‌هایی از آن را در فضای مجازی در دسترس مخاطب قرار بدهند و این امر این امکان را می‌دهد که داوری راحت‌تری درباره آن صورت بگیرد. این داوری اجتماعات علمی بین‌المللی را به دنبال خود خواهد داشت که از مرزهای موجود در می گذرد. درواقع ناشر با این کار داوری اجتماعات علمی درباره آن اثر را پیش از انتشار بدست می‌آورد و بدین طریق محتوای اثر خود را ارتقا می‌دهد.
وی در ادامه بیان کرد: خروجی این فرایند برآمدن کنشگران جدیدی است که صرفا در دانشگاه مستقر نیستند. به این معنا فضای سایبری زمینه فعالیت کنشگران جدید علمی را فراهم می‌کند. این امکان عرصه سومی را علاوه بر عرصه آموزشگران و پژوهشگران در خدمت مراکز آموزش عالی قرار می دهد که می تواند دو عرصه پیشین یعنی مراکز آموزشی و پژوهشی را متحول کند.
به گفته ماحوزی: استاد آموزشی در این فضا به صورت متقابل بازخورد دانشجویان و دیگران را دربافت می‌کند و پژوهشگر نیز در همین اجتماع علمی بالنده می‌شود. این فضا نیازمند یک دیپلماسی علمی متفاوتی است که اقضائات فرهنگی و اجتماعی خاص خود را دارد و از محدودیت‌های زبانی، دینی، نژادی و قومی فراتر می‌رود.
عضو هئیت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی افزود: آزادی بیان و نشر، امکان دیگری است که فضای سایبری ایجاد می‌کند و محدودیت ممیزی قبل از نشر را می‌گیرد. ظرفیت دیگر امکانی است که برای حفط محیط زیست ایجاد می‌کند.
وی در ادامه با وجوه منفی این فضا هم اشاره کرد و گفت: علاوه بر بحث کپی رایت در جامعه ایران یکی از مهمترین وجوه منفی فضای سایبری بروز پوپولیسم علمی در عرصه مجازی است. فضای سایبری عرصه‌ای است که برخی از افراد بدون اینکه به دعاوی علمی تن بدهند مطالبی را بیان می‌کنند. تهیه استانداردهای علمی در درون اجتماعات علمی می‌تواند پوپولیسم علمی را در فضای سایبری افشا کنند.
ماحوزی در ادامه با بیان اینکه انقلاب صنعتی چهارم به زودی دنیای پیرامون ما را متحول خواهد کرد گفت: یکی از عرصه‌هایی که تحت تاثیر انقلاب صنعتی چهارم متحول خواهد شد حوزه آموزش، پژوهش و نشر است که اگر از ظرفیت‌های سایبری برای این سه عرصه به درستی استفاده نکنیم و آمادگی پیشین نداشته باشیم مغلوب شرایط تحمیلی آن خواهیم شد.
