فیزیک دانش کشف و استفاده عملی از قوانین حاکم بر پدیده‌های طبیعی است. مبنای این دانش بر تجربه و ریاضیات استوار است. فیزیک، به شناخت و کاربرد قانون‌های عمومی و کلی حاکم بر رفتار ماده و انرژی می‌پردازد. کوشش‌های پیگیر فیزیکدانان در این راه سبب کشف بسیاری از قانون‌های اساسی، تدوین نظریه‌ها و آشنایی با گستره وسیعی از پدیده‌های طبیعی از مقیاس‌های کیهانشناسی تا مقیاس‌های اتمی و زیر اتمی شده است. هر چند این موفقیت‌ها در برابر حجم ناشناخته‌ها، اندک است، ولی تلاش همه جانبه و پرشتاب دانشمندان، امید بسیار آفریده که انسان راهی مطمئن و درست برای فهم ساختار جهان یافته است. از سوی دیگر بسیاری از یافته‌های فیزیک در حوزه وسیعی از فناوری‌ها کاربرد داشته و اغلب اساس آن فناوری‌ها را تشکیل داده است. به عنوان یکی از بارزترین نمونه‌های این کاربردها می‌توان به کاربرد مکانیک کوانتومی برای ساخت همه قطعات الکترونیک که اساس ارتباطات را در دنیای کنونی تشکیل می‌دهد، اشاره کرد. نمونه مهم دیگر پیشرفت خارق العاده‌ای است که استفاده از نور لیزر در همه زمینه‌های صنعتی و پزشکی ایجاد کرده است. و بالاخره می‌توان از پدیده ابررسانایی و سلول‌های خورشیدی نام برد که در یکی دو دهه آینده به کلی الگوی مصرف انرژی‌های سنتی را تغییر خواهند داد. اما با وجود اهمیتی که فیزیک در جامعه بین المللی دارد، این علم با تمام گستردگی و کاربردهای فراوان آن، در جامعه ایران ناشناخته مانده است. دانشگاه صنعتی شریف به عنوان یک دانشگاه پیشگام می‌تواند نقش بسزایی در معرفی این رشته‌ها و ایجاد یک پیوند مستمر و سازنده بین آنها و جامعه ایفا کند.
آنچه در ادامه می‌آید حاصل گفتگوی خبرنگار
روابط عمومی
دانشگاه، با دکتر وحید کریمی پور استاد و معاون پژوهشی دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف و نظریه پرداز اطلاعات کوانتومی است. حوزه پژوهشی ایشان، مکانیک کوانتومی است.
دانشکده فیزیک، چه برنامه‌ای برای ارتقای سطح کیفی پژوهش‌ها دارد؟
از آنجایی که مسئولیت بودجه پژوهشی با دانشکده نیست، ارتقای سطح پژوهش در دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف در حقیقت نیازی به برنامه‌ریزی معاونت پژوهشی دانشکده ندارد. مهم این است که دانشگاه با توجه به بودجه موجود، از طریق طرح‌ها و گرنت‌ها برخی از پروژه‌ها را پشتیبانی می‌کند؛ شرکت در کنفرانس‌های بین المللی را حتی المقدور حمایت می‌کند. همچنین از برگزاری کنفرانس بین المللی هم به نحو شایسته‌ای حمایت می‌کند. اعضای هیئت علمی دانشکده با بینش ویژه‌ای که نسبت به پژوهش دارند کار خود را به خوبی انجام می‌دهند. البته اگر میزان حمایت از منابع گوناگون آنقدر زیاد شود که بتوان به دانشجویان دکتری کمک هزینه معقولی داد، آن وقت می‌توان گفت که دانشکده روی ریل توسعه افتاده است چرا که دانشجویان دکتری می‌توانند بدون دغدغه های زندگی صرفا به کار پژوهش بپردازند. در حال حاضر به دلیل کمبود منابع مالی که قابل فهم برای همه است، چنین شرایطی وجود ندارد. پیش بینی می‌شود در سال جاری وضعیت نسبت به گذشته بدتر خواهد شد چرا که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی که به طور سنتی همکار و رقیب دانشکده فیزیک بوده است شروع به گرفتن دانشجوی دکتری با کمک هزینه ماهیانه ۲ میلیون تومان کرده است. این مشکلی است که دانشکده ریاضی هم حتما با آن روبروست ولی دانشکده‌های مهندسی چنین مشکلی ندارند چرا که موسسه رقیبی مثل پژوهشگاه دانش‌های بنیادی ندارند. اگر این تفاوت در چند سال آینده ادامه پیدا کند دانشکده‌های فیزیک و ریاضی شریف به شدت آسیب خواهند دید و جایگاه تراز اول خود را از دست خواهند داد. این مسئله اصلی است که باید برای آن چاره‌جویی شود.
ما در پژوهش‌هایمان، به طور طبیعی نگاهی به سمت صنعت و نیازهای آن داریم. برنامه معاونت پژوهشی در تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه و تبدیل علم به ثروت چیست؟
بعضی از همکاران ما در حوزه‌های نانو و سلول‌های خورشیدی همکاری‌های محدودی با صنعت دارند. ولی نمی‌توان گفت که این برنامه‌ها گسترده است. اصولا رابطه صنعت و دانشگاه تنها در جامعه‌ای سامان درستی پیدا می‌کند که بخش خصوصی فعال و صنعت رقابتی باشد. وقتی صنعت پیوسته افزایش قیمت و کاهش کیفیت را در دستور کار خود می آورد چه نیازی به تحقیق، توسعه و دانشگاه دارد! تبدیل علم به ثروت نیز در همین مقوله جای می‌گیرد. تازمانی که وضع کلی جامعه اصلاح نشود علم به ثروت تبدیل نخواهد شد. البته تبدیل علم به ثروت وظیفه دانشگاه نیست بلکه وظیفه دستگاه‌های بیرون از دانشگاه است. اما به معنایی دیگرخود علم بزرگترین ثروت ملی است که متاسفانه روز به روز بدنه‌اش نحیف‌تر می‌شود. ضمنا به یک نکته مهم هم باید توجه کنیم که هدف و انگیزه اصلی علم (حتی در رشته های مهندسی) حل مشکلات صنعت و مشکلات جامعه نیست. هدف اصلی یک عالم همیشه جستجو و یافتن پاسخ است. حل مشکلات کشور محصول فرعی این جستجوست. در یک جامعه توسعه یافته از محصولات این جستجو برای حل مشکلات کشور کمک گرفته می‌شود و در یک جامعه توسعه نیافته این محصول فقط نزد دانشمند باقی می‌ماند و به منصه کاربرد نمی‌رسد. هر موقع در این ادعا شک کردید به اقلیدس فکر کنید که در ۲۵۰۰ سال پیش کتاب اصول هندسی را نوشته است و هدف او و تمام افراد بعد از او مطلقا جستجوی حقیقت بوده است و نه حل مشکلات جامعه یونان.
فعالیت‌های پژوهشی دانشکده فیزیک چه طیفی را دربر می‌گیرد؟
دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف شاید تنها دانشکده در ایران باشد که در طیف وسیعی از رشته‌های فیزیک پژوهش انجام می‌دهد. اگر بخواهیم بر اساس مقیاس اندازه صحبت کنیم، یک سر این طیف کیهانشناسی در ابعاد میلیاردسال نوری و سر دیگر این طیف فیزیک ذرات بنیادی در ابعاد ده به توان منهای پانزده متر است. در وسط این طیف هم کلیه سیستم های پیچیده از ماده چگال سخت و نرم و اپتیک و لیزر و اطلاعات کوانتومی جای می‌گیرد. در سال ۲۰۱۷ نیز طیف وسیعی از همکاری‌های بین‌المللی با حدود ۲۰ موسسه پژوهشی و دانشگاه در دنیا داشته‌ایم. بعلاوه در حدود ۱۳ کنفرانس بین المللی هم همکاران ما به عنوان سخنران مدعو حضور داشته‌اند. حاصل بعضی از این پژوهش‌ها در مجلاتی مثل ساینس منتشر شده و در بعضی دیگر از پروژه‌های بین‌المللی نیز در کشف بیش از ۴۰ سیاره خارج از منظومه شمسی مشارکت داشته‌ایم. دانشکده فیزیک دانشگاه صنعتی شریف میزبان کنفرانس بین‌الملی دو سالانه در رشته نوظهور اطلاعات کوانتومی بوده است که بسیاری از پژوهشگران بنام این رشته برای شرکت در آن، به ایران آمده‌اند.
به نظر جنابعالی برای تقویت امر پژوهش در دانشگاه چه کارهایی باید انجام داد؟
من سعی می کنم جواب این سوال را در چارچوب قیدهایی که در حال حاضر وجود دارد بدهم. عدم استقلال دانشگاه‌ها، فقر امکانات مادی، مهاجرت گسترده دانشجویان، صنعت غیررقابتی، بخش خصوصی نیمه جان و بالاخره عدم تناسب توزیع بودجه به نهادهای مختلفی که تحت نام‌های فرهنگی فعالیت می‌کنند باعث کند شدن پژوهش می‌شود. در واقع، عقیده من به کارهای کوچک و قدم‌های کوتاه است نه به برنامه‌های راهبردی درازمدت. معتقدم که گام‌های کوچک یکی پس از دیگری راه را برای پیشرفت درازمدت باز می‌کند. اما برنامه‌های راهبردی سال‌ها در پیچ و خم کمیته‌ها و شوراها دنبال می‌شود و معلوم نیست کی به مرحله عمل می‌رسد. در حال حاضر هم در معاونت پژوهشی و هم در مدیریت روابط بین‌الملل اقدامات خیلی خوبی در حال انجام است.
به نظر من چند گام کوچک که می تواند برای تقویت پژوهش در دانشگاه بسیار مفید باشد عبارت است از:
یک-
اختصاص فضاهایی به عنوان کافه تریا با هدف تبادل اطلاعات و تعامل میان دانشجویان و استادان دانشگاه، وجود چنین فضاهایی در موسسات پژوهشی در تمام دنیا مرسوم است. محیطی دلپذیر که امکانات بحث و گفتگو از قبیل قلم، کاغذ و تخته سیاه در آن مهیا باشد. نیاز به احداث ساختمان جدید نیست و می‌توان با تغییر کاربری بعضی مکان‌ها این محیط های مفید را ایجاد کرد.
دو-
برای حضور پژوهشگران بین المللی در دانشگاه نیاز به مهمانسرای مناسب با پرسنل حرفه‌ای مسلط به زبان انگلیسی است. درحال حاضر دانشگاه ما به شدت نیاز به وجود چنین فضایی دارد. در سفری که به پاکستان داشتم دیده‌ام که چه مهمانسرای خوبی با کادر حرفه‌ای و مجرب دارند و از این نظر به حال آنها غبطه می‌خورم. نکته مهم این است که بسیاری از پژوهشگران بین المللی بودجه سفر دارند و تنها باید امکانات اقامت و کار آنها را در این جا فراهم کنیم تا بتوانند به منظور همکاری برای مدتی به ایران بیایند. دکتر سیم چی در پی ساختن چنین فضایی هستند و در صورت تامین به موقع بودجه می‌توانیم هرچه سریع‌تراز این فضا بهره برداری کنیم.
سه-
از دیگر فعالیت‌های مهم و کاربردی برای دانشگاه ایجاد برنامه‌های ترویج علوم در سطح جامعه است. چیزی که اصطلاحا به آن r each out می‌گویند. در چنین سمینارهایی استادان از فعالیت‌های تخصصی خود در دانشگاه، با مردم صحبت می‌کنند و به زبان ساده دانش خود را توضیح می‌دهند. هر دانشکده می‌تواند سالانه چندین سمینار عمومی جذاب برگزار کند که شرکت در آنها برای عموم مردم امکان پذیر باشد. در جامعه ما، مردم به دانشگاه فقط به عنوان مکانی برای گرفتن مدرک و فراهم شدن زمینه مهاجرت فرزندانشان نگاه می‌کنند. این نگاه با آگاه کردن مردم از اتفاقات در دانشگاه ها قابل تغییر است. در دانشگاه‌های برتر دنیا به این نوع برنامه‌ها اهمیت فوق العاده‌ای می‌دهند و برای آنها تبلیغات وسیع می‌کنند. مردم هم علاقمندی زیادی از خود نشان می‌دهند. در کشور ما چون هزینه دانشگاه از پول مالیات دهندگان تامین نمی‌شود بلکه این هزینه از بودجه نفتی دولت می‌آید ما اهتمام به جلب نظر این مسئول و آن مسئول دولتی داریم ولی نهایتا می‌بایست به سمت مردم برویم. یکی از همکاران من که استاد برجسته دانشگاه دانمارک است می‌گوید که در طول سال بیش از ده سخنرانی عمومی برای مردم برگزار می‌کند که در این سخنرانی‌ها حتی افراد سالخورده نیز بلیط تهیه می‌کنند و از شهرهای دور برای شرکت در سخنرانی ها سفر می‌کنند.
چهار- یکی دیگر از اقدامات مهم و ماندگار برای دانشگاه در راستای گسترش پژوهش، برقراری ارتباط با جامعه علمی ایران فعال در خارج از صنعت و علوم محض است. دانشگاه صنعتی شریف به دلیل فنی بودن، محیط خیلی بسته‌ای دارد. ما باید بتوانیم زمینه آشنایی با استادان دیگر رشته ها اعم از ادبیات، هنر، موسیقی، تاریخ و جامعه شناسی و ... را فراهم کنیم. حتی اگر قصد تاسیس چنین رشته هایی را نداریم باید از اتفاقات این رشته ها آگاه شویم. پیشنهاد راه‌اندازی «زنگ فرهنگ» به دو معاون فرهنگی سابق و جدید داده شده است که خوشبختانه به صورت محدود توسط دکتر باغرام، مدیر کتابخانه مرکزی پیگیری شده است. در واقع منظور از تشکیل زنگ فرهنگ این است که مانند زنگ پژوهش دانشکده فیزیک که به تازگی شاهد حضور آن در دیگر دانشکده ها نیز هستیم، به صورت ماهانه از دانشمندان علوم دیگر از پزشکی گرفته تا ادبیات برای سخنرانی به دانشگاه دعوت کنیم و ما نیز به عنوان استادان دانشکده‌ها خود را موظف بدانیم که در این سخنرانی‌ها شرکت کنیم. زنگ فرهنگ بعد از مدتی دانشگاه صنعتی شریف را به عنوان یک قطب علم و فرهنگ در جامعه (و نه فقط محلی برای آموزش دانشجویانی که به خارج می روند) معرفی خواهد کرد. یکی از مهمترین ویژگی‌های این برنامه‌ها ماندگاری و استمرار است. برای دستیابی به این مهم باید با برنامه‌ریزی دقیق اولین گام‌ها را برداریم. نکته مهم، کیفیت برپایی این برنامه‌ها است که باعث ماندگاری و استمرار آنها می‌شود. یعنی پس از بیست سال وجود یک آرشیو معتبر از حضور صدها سخنران برجسته در دانشگاه صنعتی شریف، بسیار ارزشمند خواهد بود.
کلام آخر اینکه دانشگاه با توجه به قیدهای ایجاد شده در نتیجه وضع کلی جامعه، سقفی برای رشد دارد که متاسفانه نمی تواند بالاتر از آن برود. امروزه در تمام دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی معتبر در دنیا، شاهد حضور تیم مشورتی بین المللی هستیم. داشتن شورای مشورتی بین المللی به معنای ضعف دانشگاه نیست بلکه حضور این تیم باعث پرهیز از خودارزیابی می شود و موسسات می توانند روند پیشرفت خود را از دید دیگران مطالعه کنند. عدم اعتماد ما به جامعه بین المللی باعث می‌شود نتوانیم با پیشرفت های روز دنیا منطبق شویم. تا زمانی که نسبت به جامعه بین المللی نگاه منفی داریم و همچنین دچار خودارزیابی هستیم، نمی‌توانیم نقاط ضعف و قوت مان را به درستی شناسایی کنیم و در نتیجه امکان بالاتر رفتن از سقف رشد نداریم.
