به گزارش روابط عمومی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجموعه «
پیمایش‌های جامعه دانشگاهی»
در یازده جلد طراحی که تاکنون ۱۰ جلد آن توسط انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر شد. دکتر حسین میرزایی رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی مدیریت این مجموعه را به عهده داشته است. وی ضرورت تدوین و انتشار این مجموعه را چنین بیان داشته است؛ «با تاکید بر اهمیت آرشیوسازی مطالعات انجام شده در حوزه‌های مختلف، مجموعه پیمایش‌های جامعه دانشگاهی به‌عنوان یکی از مطالعات آرشیوی سعی کرده بخشی از منابع و مستندات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی در ایران را به تصویر و توصیف بکشد و درعین‌حال پرتوی بر افق‌های آموزشی و پژوهشی در زمینه مطالعات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی در ایران نهد. امید است که محتوای آثار این مجموعه مورد توجه و اهتمام صاحب‌نظران و متولیان امر در نهادها و موسسات آموزشی و پژوهشی مرتبط با آموزش عالی قرار گیرد».
جلد نخست این مجموعه با عنوان
«سنجش افکار دانشجویان کشور(۱۳۵۴)»
با تالیف مرتضی نصفت در سال ۱۳۹۷ منتشر شد.
در پیشگفتار این کتاب آمده است: گرانبهاترین سرمایه و «منبع طبیعی» که هر جامعه برای نیل به آرمان‌ها و تامین آینده خود در اختیار دارد نیروی سازنده و توانایی فکری سرآمدان و رهبران آن است. دانشجویان قشری ممتاز از هر جامعه را تشکیل می‌دهند که بیشتر برگزیدگان و سرآمدان از آن برمی‌خیزند و نظام آموزش عالی دستگاهی است که این نیروی انسانی سازنده باید در آن پرورش یابد. یکی از عوامل توفیق دانشگاه در ایفای این نقش مهم معنوی و اجتماعی آنست که هدف‌ها و برنامه‌ها و روش‌های آن با ویژگی‌های روانی و اجتماعی دانشجویان و برداشتی که از نقش خود در جامعه امروز و فردا دارند سازگار باشد. بنابراین از مسائل اساسی که در هرگونه بحث و تفکر درباره آموزش عالی مطرح میشود شناخت خصوصیات رفتاری و استعدادها و خواستها و آرزوها و مشکلات دانشجویان است.
در قسمت دیگری نویسنده می‌گوید: رساله‌ای که اینک عرضه میشود حاصل کوششی است که در موسسه روانشناسی دانشگاه تهران از چند سال پیش با یاوری گروهی از محققان برای فراهم کردن چنین منبع اطلاعات تحقیقاتی در خصوص دانشجویان صورت گرفته است.
نصفت یادآوری می‌کند: در گزارش حاضر مسائل و موضوع‌های مورد بررسی به پنج قسمت تقسیم شده‌اند و هر یک از فصول رساله به یکی از آنها اختصاص یافته است، با این عنوان‌ها: «مشخصات تحصیلی دانشجویان»، «مشخصات فردی و خانوادگی دانشجویان»، «مسائل تحصیلی و دانشگاهی»، «نگرش دانشجو به آینده خویش»، «مسائل عمومی اجتماعی». در مقدمه رساله، فصلی تحت عنوان «موضوع و روش تحقیق» در بیان زمینه بررسی، برنامه تحقیق و مراحل آن و روش کار آمده است.
جلد دوم این مجموعه با عنوان «
مسائل آموزشی و اقتصادی دانشجویان (۱۳۷۳)»
تالیف مصطفی عسگریان منتشر شده است.
عسگریان در مقدمه با اشاره به مسائل دانشجویان می‌نویسد: مسائل دانشجویان ابعاد مختلفی دارد که ما به آنها اشاره نمودیم و در این تحقیق آنها را در دو بعد آموزشی و اقتصادی مورد مطالعه قرار داده¬ایم. شناخت این مسائل موجب میشود که بتوان در رفع آن مشکلات برنامه‌ریزی نمود و در تربیت نیروی انسانی آینده جامعه اقدام موثری به عمل آورد.
یک جامعه در حال تحول و توسعه نمی¬تواند در شناسایی مستمر مسائل دانشجویان بی¬تفاوت باشد. بنابراین انجام تحقیقات در این رابطه الزام¬آور هر جامعه پویاست.
جلد سوم این مجموعه با عنوان
«ارزشها و نگرش‌های دانشجویان(۱۳۷۹ و ۱۳۸۱)»
تالیف آرش نصر اصفهانی است که توسط انتشارات پژوهشکده منتشر شد. در مقدمه بخش اول این کتاب آمده است: اهمیت توجه دانشجویان در پیمایش های ملی به سبب اهمیت دانشجویان آنها عنوان یک گروه اجتماعی در بستر تحولات اجتماعی چند دهه گذشته است. با لزوم توجه به دانشجویان را می‌توان از منظر تغییرات اجتماعی و نقش تعیین کننده نهاد دانشگاه و آموزش عالی به عنوان عاملی موثر در تغییر باورها، ارزشها و رفتارها در جامعه ارزیابی کرد.
در ادامه نویسنده آورده است: نتایج تحقیق پیش رو به خواننده نشان خواهد داد که در حوزه‌های مختلف حیات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، دانشجویان در موارد متعدد نسبت به سایر گروه‌ها دیدگاه متفاوتی نسبت به جهان پیرامون دارند، نگرانی هایشان فرق دارد و حساسیت هایشان متفاوت است.
و جلد چهارم این مجموعه با عنوان
«ارزشها و نگرش‌های دانشجویان (۱۳۹۴)»
تالیف غلامرضا غفاری است که توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.
نویسنده در بخش اول نوشته است: پیمایش ارزشها و نگرش‌های ایرانیان در پی فراهم کردن داده‌هایی در باب ارزشها و نگرش‌های ایرانیان است تا برمبنای این داده، درکی واقع‌بینانه از تغییرات در ارزشها، نگرش‌ها، پنداشت‌ها، باورها و انگیزه‌های آحاد افراد جامعه حاصل شود. این مهم با پذیرش این ایده که ریشه و خاستگاه اصلی رفتار و کنش‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را که در جهان‌های فرهنگی و اجتماعی افراد جامعه عینیت پیدا می‌کنند باید در ارزشها و نگرش‌های افراد جستجو کرد، اهمیتی مضاعف پیدا می‌کند. شناخت از ارزشها و نگرش‌های شهروندان، آگاهی از نقشه کنش کنش‌گران است؛ چه آگاهانه برمبنای این نقشه ذهنی عمل کنند و چه ناخودآگاه. درهرصورت، این نقشه، هدایت‌گر اصلی اقدامات آن‌هاست و درک و رصد روند تغییرات فرهنگی و اجتماعی در جامعه، مستلزم آگاهی از این ارزشها و نگرش‌ها قلمداد میشود.
جلد پنجم این مجموعه با عنوان
«نگرش ها و رفتار دانشجویان (۱۳۸۲)»
(موج اول) تالیف حسین سراج زاده و فاطمه جواهری است.
سراج زاده در مقدمه و معرفی این مجموعه آمورده است: با توجه به اینکه آگاهی از گرایش‌ها، رفتار و آگاهی‌های دانشجویان و تغییرات آنها در طول زمان به فهم و تحلیل جریان‌ها و فرایندهای فرهنگی، سیاسی، و اجتماعی موجود در دانشگاه‌ها و در سطح جامعه کمک شایانی می‌کند و پیش‌بینی روند تحولات آینده جامعه را تاحدودی ممکن می‌سازد، اجرای پژوهش‌های پیمایشی منظم در میان دانشجویان برای مدیران و برنامه‌ریزان جامعه، به‌خصوص در بخش آموزش عالی راهگشا و بلکه ضروری است. به همین دلیل طرح «سنجش گرایش‌ها، رفتار و آگاهی‌های دانشجویان دانشگاه‌های دولتی» در دستور کار دفتر مطالعات و تحقیقات معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری قرار گرفت.
در ادامه می‌نویسد: نتایج و یافته‌های این طرح در گزارشی که پیش‌رو دارید در هفت فصل تنظیم شده است. در فصل اول (معرفی پژوهش)، ضرورت انجام پژوهش‌های پیمایشی بین دانشجویان و مسائل روش‌شناسی پژوهش مورد بحث قرار می‌گیرند. فصل دوم به معرفی ویژگی‌های جمعیتی پاسخگویان می‌پردازد، و تصویری از خصوصیات فردی و خانوادگی آنان ارائه می‌کند. در فصل سوم تحت عنوان وضعیت آموزشی و مسائل دانشگاه‌ها، یافته‌های مربوط به وضعیت آموزشی دانشجویان قبل از ورود به دانشگاه، هنگام ورود به دانشگاه، هنگام تحصیل در دانشگاه، و پس از اتمام تحصیل ارائه می‌گردد و محورهای اصلی نگرش دانشجویان نسبت به موضوعات اداری، آموزشی وسیاسی در دانشگاه ترسیم میشود. چهارمین فصل به نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی دانشجویان می‌پردازد. در این فصل نگرش و رفتار دانشجویان نسبت به خانواده، دین، زندگی و اجتماع، مسائل زنان، کجروی‌های اجتماعی، نحوه گذران اوقات فراغت، و شخصیت‌های مورد علاقه دانشجویان مورد بررسی قرار می‌گیرد. فصل پنجم مربوط به نگرش‌ها و رفتار سیاسی پاسخگویان است. در این فصل یافته‌های پژوهش درباره موضوعاتی همچون منابع خبری و میزان اعتماد به آنها، هواداری سیاسی، رفتار سیاسی و انتخاباتی، قانون‌گرایی، وفاداری به هویت ملی و نظام سیاسی، سیاست خارجی و غیره ارائه و تحلیل می‌شوند. فصل ششم ناظر به موضوعات اقتصادی است و در آن نگرش دانشجویان درباره مهم‌ترین مسائل این عرصه همچون تضاد طبقاتی، دلایل مشکلات اقتصادی، و خط‌مشی‌های اقتصادی رقیب (کنترل تورم یا بیکاری، ترجیح توزیع درآمد بر افزایش درآمد ملی و برعکس، سرمایه‌گذاری خارجی، تامین بودجه دولت از نفت یا مالیات، و …) بررسی و تحلیل می‌شوند. در آخرین فصل خلاصه‌ای از یافته‌های پژوهش با تاکید بر رابطه پنج متغیر اصلی مستقل منتخب (جنسیت، پایگاه اجتماعی، رشته تحصیلی، محل دانشگاه، و قومیت) بازخوانی شده است.
و جلد ششم این مجموعه با عنوان
«نگرش ها و رفتار دانشجویان (۱۳۹۴)»
(موج دوم) تالیف حسین سراج زاده، فاطمه جواهری و ایرج فیضی منتشر شده است. در معرفی این پژوهش آمده است: آگاهی از گرایش‌های فکری و رفتاری دانشجویان در زمینه‌های مختلف خانوادگی، آموزشی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به یک ضرورت مهم شناختی برای پژوهشگران و همچنین به یک نیاز مبرم مدیریتی برای مدیران آموزش عالی و کشوری تبدیل شده است. در این راستا، این طرح پژوهشی پیمایشی در پی پاسخ‌گویی به این ضرورت و فراهم کردن داده‌های معتبر درباره نگرش‌ها و رفتار دانشجویان است. همچنین ازآنجاکه این طرح، مرحله دوم از یک طرح پیمایشی طولی است، داده‌های آن می‌تواند برای شناخت تغییرات نگرش‌ها و رفتار دانشجویان در طول زمان هم مورد استفاده قرار گیرد.
هفتیمن جلد این مجموعه به
«سرمایه اجتماعی دانشجویان (۱۳۸۴ و ۱۳۹۳)»
تالیف غلامرضا غفاری اختصاص یافته است. در مقدمه این پژوهش آمده است: سنجش سازه سرمایه اجتماعی هم به دلیل چندبعدی و چندسطحی‌بودن و هم تحت پوشش قرار‌دادنِ افراد و جمعیت‌های متنوع، کار دشوار و سختی است. باوجوداین، امروزه در بیشتر کشورهای جهان، شاهد سنجش این سرمایه در مقیاس‌های ملی، منطقه‌ای، محلی و نیز در جمعیت‌های معین هستیم. مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهند، به تناسب طرح مفهومی نظری اختیارشده و مهم‌تر از آن قلمرو و سطحی که در آن سنجش انجام میشود، در چهارچوب سنت‌های کمّی و کیفی، روش‌ها و شیوه‌های سنجشی مختلفی را طرح و پیشنهاد کرده‌اند که هرکدام الزام‌ها و قوت‌های خود را دارند.
نویسنده در ادامه یادآور میشود: در این گزارش تصویری از سرمایه اجتماعی جمعیت دانشجویی در قالب دو بخش ارائه شده است. در بخش نخست مقایسه وضعیت سرمایه اجتماعی دانشجویان با جمعیت غیر‌دانشجویی، بر مبنای داده‌های پیمایش ملی سرمایه اجتماعی ارائه شه است که در سال ۱۳۹۳ به سفارش شورای اجتماعی کشور اجرا شده بود. در بخش دوم مقایسه وضعیت سرمایه اجتماعی دانشجویان در سال ۱۳۹۳ با وضعیت سرمایه اجتماعی دانشجویان در پیمایش سرمایه اجتماعی سال ۱۳۸۴ ارائه شده است. در این مقایسه، حجم جمعیت دانشجویی مورد بررسی برای هرکدام از دو سال ۱۳۸۴ و ۱۳۹۳ برابر با ۱۰۷۲ نفر است.
جلد هشتم این مجموعه با عنوان
«بررسی وضعیت دینداری دانشجویان(۱۳۸۹و ۱۳۹۵)»
تالیف زینب حسن‌پور درودگر است. در مقدمه فصل اول این پژوهش آمده است: در سال‌های اخیر هشدارهایی از سوی مسئولان و سیاستگذاران فرهنگی و سیاسی در زمینه کاهش میزان دینداری دانشجویان و در سطحی وسیع‌تر، دین گریزی در دانشگاه‌ها مطرح شده است که منجر به طرح مباحثی مهم از سوی محققان در زمینه توجه به دینداری در دانشگاه‌ها و تدوین برنامه‌هایی در زمینه اعتلای دینداری ایشان گردیده است.
مولف یادآوری می‌کند: بررسی روندهای دینداری در مطالعات و پژوهش‌های انجام گرفته حاکی از آن است که میزان پایبندی دانشجویان به مبانی و اصول دینی همچنان در حد بالایی است(سراج زاده و جواهری، ۱۳۸۰؛ توسلی و مرشدی، ۱۳۸۵؛ میرزائی، ۱۳۹۰، زارع و هاشمی، ۱۳۹۴) که البته در سال‌های اخیر با فراز و فرودهایی به خصوص در برخی ابعاد دینداری همراه بوده است.
در ادامه هدف این پیمایش را چنین بیان می‌کند: نکته مهم در مواجهه با چنین وضعیتی بررسی وضعیت موجود دینداری دانشجویان در ابعاد گوناگون و مقایسه‌هایی مبتنی بر بررسی فاصله دینداری دانشجویان با جامعه و روند تغییرات در ادوار گذشته می‌باشد. لذا ارائه مباحثی در زمینه دینداری بدون توجه به ابعاد مختلف آن و بررسی روندها، بحثی ناقص خواهد بود. بر این اساس هدف مطالعه پیش رو ارائه تصویری از وضعیت دینداری دانشجویان و مقایسه های تطبیقی میان دینداری دانشجویان و سایر افراد جامعه و نشان دادن روند دینداری در ابعاد گوناگون جهت دستیابی به شناختی بی واسطه وصحیح از وضعیت دینداری دانشجویان است.
جلد نهم این مجموعه با عنوان
«پیمایش کلاس درس دانشگاهی در ایران(۱۳۹۵)»
تالیف آمنه صریقیان بیدگلی که توسط پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است. عباس کاظمی در مقدمه این پیمایش نوشته است: ما در «برنامه پژوهشی کلاس درس» کوشیده‌ایم از ابعاد مختلفی ماجرای کلاس درس را دنبال کنیم.
در ادامه می‌نویسد: هدف این مطالعه، سنجش جامع وضعیت کلاس درس از نگاه دانشجویان و فعالیت‌هایی است که دانشجویان در ارتباط با آن انجام می‌دهند.
کاظمی متذکر میشود: نتایج پیمایش حاضر در ابعاد مختلفی نشانه ورود دانشگاه‌های ایران به برهه جدید هستند. شکل حضور و غیبت دانشجویی، معنای عمیقی پیدا کرده است، انگیزه‌های ورود به دانشگاه، متعدد و متکثر شده و میل به ماندن در دانشگاه و ادامه دادن به حضور در دانشگاه تقویت شده است؛ این درحالی است که با یک‌سری از نتایج روبه‌رو می‌شویم که به‌ظاهر ماندن در دانشگاه را توجیه نمی‌کنند؛ مثلاً اینکه امیدی به یافتن کار در بین دانشجویان دیده نمی‌شود، یعنی درحالی‌که درس خواندن توجیه اقتصادی ندارد، افراد همچنان مایل هستند دانشجو بشوند. پس چه چیزی موجب تداوم حیات دانشگاه میشود؟ پاسخ این پرسش در تغییر کارکرد دانشگاه نهفته است. همین پیمایش نشان می‌دهد که انگیزه‌های ورود به دانشگاه چنان متکثر شده است که کار و علم تنها بخشی از انگیزه‌های مدرک گرفتن محسوب می‌شوند؛ در عوض، طیفی از انگیزه‌های اجتماعی و فرهنگی مداخله کرده‌اند که سبب برجسته شدن هویت منزلتی دانشگاه شده‌اند. امروزه دانشگاه بیش از هر زمان دیگری با زندگی روزمره گره خورده و مسائل خرد و پیش‌پاافتاده زندگی را مخاطب خود قرار داده است. مطمئن هستم خوانندگان این گزارش نکات عمیق‌تری از کتاب حاضر بیرون خواهند کشید و امید دارم پیمایش حاضر مسیری برای تامل بیشتر درباره وضعیت امروز دانشگاه و کلاس درس گشوده باشد.
جلد دهم این مجموعه هنوز منتشر نشده که امیدواریم در آینده منتشر و در اختیار جامعه دانشگاهی علاقه‌مند قرار بگیرد.
یازدهمین جلد این مجموعه به
«پایش فضای فرهنگی – اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد (۱۳۹۵)»
تالیف حسین اکبری اختصاص یافته است.
مولف در پیشگفتار این اثر آورده است: معاونت فرهنگی و اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد به‌منظور ترسیم نیم‌رخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی دانشجویان، اساتید و کارکنان، اقدام به اجرای طرح پایش فضای فرهنگی و اجتماعی دانشگاه نمود تا یافته‌های این مطالعه بتواند در امر برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی به‌کار آید. گزارش حاضر نتیجه اجرای طرح پایش در حوزه دانشجویی است.
مجموعه یازده جلدی پیمایش‌های جامعه دانشگاهی به مدیریت دکتر حسین میرزایی رئیس پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم منتشر و در دسترس علاقمندان قرار گرفت.
