همایش ملی جایگاه علامه حلی در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی به همت انجمن ایرانی تاریخ و با مساعدت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایر ان، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز العلامه الحلی و چند مرکز علمی دیگر ، دوشنبه بیست و نهم بهمن ماه در سالن حکمت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران برگزار ش د.

در آغاز این همایش که با استقبال فراوان فضلای حوزوی، اساتید دانشگاه و دانشجویان مواجه شد، دکتر شهرام یوسفی فر رئیس انجمن ایرانی تاریخ به بیان کلیاتی درباره ی طرح همایش علامه حلی پرداخت و فعالیت این همایش را سرآغازی برای توسعه پژوهش ها درباره این شخصیت فرزانه دانست. در ادامه، دکتر محمد حاجی تقی دبیر علمی همایش خلاصه ای از نقشه ی راه همایش را ارائه و خاطرنشان کرد: برنامه ریزی این همایش از ابتدای سال جاری آغاز شد و تا امروز که روز برگزاری همایش در ایران است به طول انجامید. در این مدت، دبیران همایش پیگیری های مستمر از اساتید حوزه و دانشگاه انجام دادند که بخشی از آن ها مذاکره با عالمان و محققان برجسته در حوزه علمیه قم و داوری مقالات متعدد و فاخر بود که به دبیرخانه همایش ارسال گردید. وی خاطرنشان کرد این همایش مقدمه ای برای کنگره بین المللی سال آینده در عراق است تا همایش ایران را تکمیل کند و به آن معنای بیشتری بخشد. سپس، دکتر سعید طاووسی مسرور دبیر اجرایی همایش که مجری نشست به شمار می رفت، با تشکر از تشریک مساعی عتبه حسینیه و نهادهای علمی و تحقیقاتی چون دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برگزاری همایشی در ارتباط با نقش علامه در فرهنگ و تمدن اسلامی-ایرانی را ضروری و مبارک ارزیابی و آرزوی امیدواری کرد که این همایش گامی در راستای معرفی هرچه بیشتر شخصیت این عالم برجسته باشد و بخش عربی همایش را که قرار است در عراق برگزار شود ارتقا بخشد.

در پنل نخست این همایش که به ریاست دکتر احمد پاکتچی تشکیل شد، خود ایشان به عنوان نخستین سخنران، موضوع «استناد تاریخی و اندیشه تاریخی در آثار علامه حلی» را معرفی کرد و گفت: تلاش من بر این اساس بوده است که بر پایه کاربست الگوهای تاریخ اندیشه، جایگاه تاریخ را در نظام اندیشگانی علامه حلی واکاوی کنم. ایشان در سخنرانی خود با ارائه ی شواهد متعددی از آثار کلامی علامه تاکید کرد: علامه حلی در آثار خویش در باب امامت خاصه که به اثبات ادله افضلیت امیرالمومنین (ع) می پردازد، به گزارش های تاریخی توجه ویژه ای داشته و حتی از نوعی تواتر تاریخی سخن می گوید که با تواتر مورد بحث در علم الحدیث و منطق متفاوت است. اگر گزارشی تاریخی از نظر علامه متواتر باشد، به این معناست که تمام فرق و مذاهب اسلامی در رخداد آن با هم اتّفاق نظر دارند و جای هیچ تردیدی در آن وجود ندارد. رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری ایران خاطر نشان کرد: علامه با بیان فضائل اهل بیت (ع) و نکوهش رقبای خلافت ایشان از طریق نقدهای مبتنی بر عرف رهبران جامعه، گامی مهم در در راستای استوارسازی باورها برداشته است. سخنران بعدی پنل نخست دکتر محمدکاظم رحمتی بود که در سخنرانی خود با عنوان «فلسفه؛ جنبه ای مغفول در بررسی مدرسه حله و اهمیت آن» با تذکر این مطلب که برخی تراجم نگاران متاخر امامی که مسلک اخباری داشتند جنبه های فلسفی علامه حلی را گزارش نکرده اند، گفت: با توجه به نسخه ها و اجازاتی که از عالمان مکتب حله به دست ما رسیده است، می توان داوری کرد تا چه اندازه فلسفه در هر دو بُعد حکمت مشاء و اشراق برای آنان اهمیت داشته است. علامه حلی خود نزد اساتید مبرز فلسفه در زمان خود شاگردی کرد و شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آنان به شرح آرای شیخ اشراق نیز پرداختند. سپس، دکتر عباس میرزایی از «تاثیرپذیری روش شناختی علامه حلی از فلاسفه» سخن گفت و با دیدگاهی انتقادی نسبت به این روش ابراز داشت: همان طور که محقق حلی در اثر کلامی خود یعنی المسلک فی اصول الدین از آرای معتزله ای چون ابوالحسین بصری که وامدار سنت فلسفی بودند تاثیر فراوانی در ساختارها پذیرفته است، علامه حلی نیز در آثار کلامی خود اگرچه در ساختار، صورت استدلال و برخی مفاهیم از فلسفه کمک می گرفت، اما نتایجی کلامی از آن ها استنتاج می کرد. برای نمونه، علامه در باب معاد اگرچه به سان فلاسفه به استحاله ی اعاده معدوم حکم می کند، اما در یک نتیجه گیری غیرفلسفی، به جای اثبات معاد روحانی، معاد جسمانی را می پذیرد. سخنران آخر این پنل دکتر حسین نعیم آبادی بود که در سخنرانی خود با عنوان «تاریخ تطور حقیقت انسان از هشام بن حکم تا علامه حلی» خاطرنشان کرد: علامه حلی مانند هشام بن حکم و برخی متکلمان سده دوم و سوم هجری به دوگانه انگاری روح و جسم و توجه به ابعاد جسمانی انسان در کنار توجه به ابعاد روحانی آن قائل بوده است.

پنل دوم که به ریاست دکتر طاووسی مسرور برگزار گردید، کار خود را با سخنرانی آقای محمدحسین کلاهی با عنوان «خوانش سلبی از آرای علامه حلی در باب صفات الهی در بوته ی نقد» آغاز کرد. آقای کلاهی با اقامه چندین دلیل نشان داد اگرچه علامه در برهه ای از حیات علمی خود به اشتراک لفظی وجود میان خدا و مخلوقات باور داشته است، اما در ادامه به اشتراک معنوی وجود قائل شده و لذا نمی توان ایشان را در زمره ی باورمندان به الهیات سلبی دسته بندی کرد. در ادامه، دکتر سید محمدهادی گرامی به موضوع «مساهمت علامه حلی در تطور گفتمان عصمت در امامیه» پرداخت و پس از بیان مقدماتی درباره الگوی تاریخ نگاری اندیشه در شناسایی قاعده ی تدریجیت عرضه باور اصیل دینی بیان داشت: ویژگی مهم علامه در این زمینه آن بود که استدلالات کلامی در خصوص عصمت را به لحاظ ادبیات برهانی و استدلالات قرآنی و عقلی توسعه بخشید و بر جریان های کلامی امامی پس از خود، از حیث شیوه ی استدلال ها تاثیر به سزایی گذاشت. سپس، دکتر زهیر صیامیان «خوانش ملی گرایی ایرانی از جایگاه علامه حلی در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی» را در دستورکار خود قرار داد و گفت: علامه با مسافرت سه ساله خود به ایران و تاسیس مدرسه سیاره تلاش شگرفی در راستای ائتلاف میان ایران و اسلام پدید آورد که می توان بسامدهای این انگاره را تا پدیده انقلاب اسلامی ایران پی جویی کرد. پیش از آغاز برنامه بعد از ظهر ، نمایشگاه نسخ خطی علامه حلی در کتابخانه ملی افتتاح شد و حضار به بازدید از نسخ خطی نفیس و کهن موجود در آن پرداختند.

در آغاز برنامه بعد از ظهر ، پیام های آیات عظام صافی گلپایگانی و سبحانی خطاب به دست اندرکاران، مسئولان و حضار همایش قرائت شد و حجت الاسلام حسن طارمی ر اد در باب «بازخوانی اجازه علامه حلی به بنی زهره» سخنرانی کرد و نشان داد علامه در این اجازه مفصل اطلاعات مهمی از وضعیت علمی و فرهنگی مدرسه حله در زمان خود به نمایش می دهد.

در پنل سوم همایش که عصر دوشنبه به ریاست دکتر حبیب الله بابایی آغاز به کار کرد، دکتر بابایی به «بررسی تطبیقی نقش علامه حلی و براق بابا در صورت بندی فرهنگ شیعی ایرانیان» پرداخت و با مقایسه میان این دو شخصیت، علامه را موثرترین شخصیت زمانه خود در اصلاح و تعالی فرهنگ شیعیان ایران معرفی کرد. در ادامه، دکتر ابراهیم نویی بیان داشت در مقاله من با عنوان «دیدگاه متکلمان مدرسه حله درباره آموزه بداء» نشان داده ام که عمده ی متکلمان حله بر پایه ی مبانی اصولی و کلامی همچون عدم حجیت اخبار آحاد در مسائل اعتقادی و توجه ویژه به عقل در استنباط معارف کلامی، آموزه بداء را مردود دانسته و روایات موجود در میراث حدیثی شیعه را که بر این آموزه دلالت دارد، موضوع می دانند. سخنرانی بعدی دکتر رحیم دهقان بود که مبحث «وابستگی اخلاق به دین؛ رهیافتی تاریخی با تکیه بر آرای علامه حلی» را تبیین کرد. پس از وی، دکتر محمدرسول ایمانی خوش خو از «شبهه براهمه هند در آثار علامه حلی و منزلت عقل در تاریخ اندیشه هندویی» و برخی آثار در این مساله همچون کتاب الزمرد ابن راوندی سخن گفت و پنل سوم با پرسش و پاسخ حاضران در جلسه به پایان رسید.

در چهارمین و آخرین پنل این همایش که به ریاست دکتر نیره دلیر برگزار شد، ابعاد دیگری از تاریخ اندیشه های سیاسی و اجتماعی با توجه به آرا و عملکرد علامه حلی شناسایی شد. در سخنرانی اول رئیس پنل با اشاره به موضوع «مشروعیت سلطان از دیدگاه علامه حلی» گفت: مقدمه علامه حلی در برخی آثار خود که در آن ها به صراحت از صفاتی کم نظیر در توصیف سلطان وقت محمد خدابنده یاد می کند و مناسبات عمیقی با دربار ایجاد می کند، نشان می دهد وی مشروعیت حکومت او را امضا کرده است. پس از وی، دکتر حسن احمدیبان از «روش تعامل علامه حلی با اندیشمندان اهل سنت» سخن گفت و نشان داد علامه هم نزد اساتید مبرز اهل سنت شاگردی کرده و هم شاگردان سنی داشته و در عین حال با احترام به نقد آرای مذاهب عامه می پرداخت و از تبیین معارف وحیانی به هیچ عنوان دریغ نورزید. آقای سیدمحمدحسین حکیم فهرست نویس کتابخانه ملی به «روابط سیاسی-علمی علامه حلی و خواجه رشیدالدین فضل الله» پرداخت و گفت: اگرچه در ظاهر این دو شخصیت به نظر می رسد به خاطر اختلاف علمی و مذهبی ارتباطی با هم نداشته اند، اما خواجه و علامه جلسات علمی داشته اند و خواجه از علامه در آثار خود به نیکی یاد می کند و از برخی مطالب او در آثاری چون بیان الحقائق بهره می برد و در مقابل، علامه حتی در زمانی که به صورت حضوری با رشیدالدین مرتبط نبوده است اما از او در آثارش یاد می کند. آخرین سخنران همایش دکتر محمود مطهری نیا موضوع «علامه حلی و مهدویت» را ارائه کرد و پس از اقامه شواهدی از آثار علامه که به نوعی به موضوع امام زمان (عج) پیوند می خورد، کراماتی از علامه حلی و گزارش های منسوب به وی در تشرف محضر آن حضرت را بررسی نمود. این همایش که حدود ۸ ساعت به طول انجامید، با پرسش و پاسخ حضار در پنل چهارم و با بیانات مختصر دبیر اجرایی به کار خود پایان داد.