وضعیت تولید علم و جایگاه دانشگاه‌ها در چهل سال گذشته/ رشد رتبه علمی ایران در دنیا بعد از انقلاب
به گزارش اداره کل روابط عمومی وزارت علوم، متن کامل این گزارش به شرح زیر است:
دانشجو، به عنوان یکی از مهمترین سرمایه‌های کشور، نقشی اساسی و تعیین‌کننده‌ای در تحولات سیاسی و اجتماعی کشور داشته است. همان روزهای اول انقلاب هم این جنبش دانشجویی بود که برای پیروزی انقلاب تلاش‌های زیادی انجام داد. درواقع هیچکس فکرش را هم نمی‌کرد که این نهاد در براندازی نظام شاهنشاهی نقش اساسی ایفا کند. با این حال در روزهای اول انقلاب توجه بسیاری به دانشگاه ها شد در حقیقت همان روزها مسئولان فهمیدند که کشور نیاز جدی به نیروی متخصص دارد، به‌طوری که تا چند سال پس از پیروزی انقلاب در برخی شهرهای کشور نیروی انسانی ماهر نداشتیم و پزشکانی از کشورهای اطراف منطقه در شهرهای مختلف مشغول به کار بودند. همین موضوع موجب شد تا اوایل دهه ۶۰ دانشگاه آزاد اسلامی راه اندازی شود. به عبارتی دانشگاه غیردولتی توانست که در کمتر از یک دهه کمبود نیروی انسانی متخصص را برطرف کنند.
در اوایل دهه ۷۰ بود که آموزش عالی کشور با ایجاد و توسعه دوره‌های تحصیلات تکمیلی، جان تازه‌ای به پژوهش و تولید علم در کشور بخشید و موسسات پژوهشی بتدریج در کشور تاسیس شدند. در دهه ۸۰ شتاب علمی کشور بالا گرفت رشته‌های میان رشته‌ای در دوره‌های تحصیلات تکمیلی افزایش یافت و حالا در دهه ۹۰ مطابق با آمار از سال گذشته تاکنون ایران از نظر تولید علم در دنیا در رده شانزدهم قرار گرفت این یعنی اعتبار علمی تحقیقات ایران در دنیا افزایش پیدا کرده است و ایران در بین ۱۶ کشور برتر دنیا قرار داده است. در برخی رشته‌های علمی مانند فناوری زیستی و نانو تکنولوژی در رتبه‌های تک رقمی ۷ و ۹ قرار داریم. همچنین در سال‌های اخیر دانشمندان ایرانی توانستند در حوزه دیگری چون، فناوری سلول‌های بنیادی، دستیابی به فناوری هسته‌ای، حوزه هوافضا و حوزه داروهای پزشکی موفقیت‌های چشمگیری بدست آورند.
ورود به دانشگاه نسل سوم
در دوران قبل از انقلاب اسلامی، تعداد ۱۵۴ هزار دانشجو در تعداد محدودی دانشگاه یا مراکز آموزش عالی و آن هم در چند کلانشهر کشور تحصیل می‌کردند. اکنون تعداد ۱۱۹ دانشگاه و مرکز آموزش عالی دولتی، ۲۸ مرکز آموزش عالی وابسته به دستگاه‌های اجرایی، ۲۹۵ دانشگاه غیرانتفاعی، ۵۵۰ دانشگاه پیام نور، ۳۸۵ دانشگاه آزاد اسلامی، ۷۳۹ مرکز آموزش عالی علمی و کاربردی، ۲۷۴ مرکز آموزش فنی حرفه‌ای و تربیت معلم در کشور فعال است و در این دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی، بیش از ۴ میلیون دانشجو به تحصیل اشتغال دارند. امروز وضع آموزش عالی در کشور به هیچ وجه قابل مقایسه با قبل از انقلاب نیست به‌طوری که قبل از انقلاب برای خیلی از رشته‌های مقاطع تحصیلی و کارهای عملی کمبود و کسری جدی داشتیم. بسیاری از متخصصان از کشورهای جهان سوم در ایران مشغول به کار بودند اما هم‌اکنون بیش از ۸۰ هزار استاد در دانشگاه داریم که هر کدام‌شان سهمی در تولید علم کشور دارند. اوایل دهه ۶۰ به خاطر نیاز جامعه به نیروی متخصص دانشگاه‌ها شروع به تربیت نیروی انسانی برای کشور کردند و کمبود نیروی انسانی متخصص را با تربیت نسل جوان جبران کردند. موضوع آموزش از همان روزهای اول انقلاب برای مسئولان در اولویت بود برای همین مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی دانشگاه آزاد را تاسیس کرد تا این دانشگاه به عنوان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی و پژوهشی کشور برای تربیت نیروی انسانی تحصیلکرده وارد شود. اواخر دهه ۶۰ بود که علاقه‌مندان به دوره‌های تحصیلات تکمیلی بیشتر و بیشتر می‌شدند برای همین، آزمون متمرکز کارشناسی ارشد طراحی و پس از تصویب به مرحله اجرا درآمد و تاکنون نیز ادامه دارد. از اوایل دهه هفتاد بخش تحقیقات دانشگاه‌ها فعال شد و با ایجاد دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری، شکل‌گیری مراکز تحقیقاتی جدید، آزمایشگاه‌های جدید و تربیت نیروهای متخصص فراهم شد. در دهه ۸۰ هم بحث ایجاد دانشگاه کارآفرین مطرح شد تا آینده مجموعه دانشگاهی کشور به سمت انتقال فناوری و دانش به جامعه حرکت کند. همچنین در سال‌های گذشته دانشگاه‌های کشور به رشته‌های میان رشته‌ای در دوره‌های تحصیلات تکمیلی ورود کردند در سوی دیگر دانشگاه‌ها رشته‌های قدیمی را که در بازار کار هیچ تقاضا و موضوعیتی برای آنها وجود نداشت به سمت حذف بردند. همچنین توسعه دانشگاه‌ها به سمت کیفیت پیش رفت و تمامی دانشگاه‌های غیرانتفاعی که کیفیت لازم را نداشتند از دور خارج شدند. دانشگاه‌ها به سمت دانشگاه نسل سوم حرکت کردند. در تقسیم‌بندی دانشگاه‌ها به نسل اول، دوم و سوم می‌توان این‌گونه بیان کرد که دانشگاه نسل اول دانشگاه‌های آموزش محور و دانشگاه نسل دوم نیز دانشگاه‌های پژوهش محورند اما دانشگاه نسل سوم یا کارآفرین علاوه بر تولید علم و تربیت نیروی انسانی مورد نیاز توسعه در راستای تجاری‌سازی علم و تاسیس شرکت‌های دانش بنیان قدم بر می‌دارد و محور فعالیت‌های دانشگاه نسل سوم بر کارآفرینی است.
در دنیا رتبه ۱۶ را داریم
در طول ۴۰ سال پس از انقلاب، جایگاه ایران در آموزش، گستردگی تحصیلات تکمیلی، پژوهش و فناوری و تولید علم جهان با یک جهش روبه‌رو بوده است. طی ۲۰ سال اخیر مدارک و مقالات علمی ثبت شده توسط پژوهشگران کشور از ۹۸۳ مدرک در سال ۷۶ به ۴۹ هزار و ۶۹۶ مدرک تا پایان سال ۹۶ رسیده است که این عدد، افزایش بیش از ۵۰ برابری را نشان می‌دهد. همچنین کشور ایران با کسب جایگاه ۱۶ در فهرست تولیدکنندگان علم جهان، با رشد سالانه ۲۲ درصدی طی دهه اخیر به بزرگ‌ترین جهش علمی جهان در حوزه‌های علوم، فنی و مهندسی دست یافته است. در سال گذشته و سال‌جاری از نظر تولید علم در دنیا ایران در بین ۱۶ کشور برتر دنیا قرار گرفته است.
همچنین در برخی رشته‌های علمی مانند فناوری زیستی و نانو تکنولوژی در رتبه‌های تک رقمی ۷ و ۹ قرار گرفته‌ایم و در دیگر علوم رتبه ۱۶ را کسب کردیم. با این حال در حوزه پژوهش در سال‌های گذشته بویژه ۱۵ سال اخیر رویکرد خوبی در زمینه تولید فناوری به وجود آمده است. تولید علمی که مراکز رشد مستقر در پارک‌های علمی و فناوری شروع شده است. بر اساس آمار وزارت علوم ۴۳پ ارک علم و فناوری در سطح کشور به صورت فعال وجود دارد.
در داخل پارک‌های علم و فناوری تعداد زیادی شرکت‌های دانش بنیان مستقر هستند که محصولات جدید تولید می‌کنند و در حوزه ایجاد اشتغال پایدار، عملکرد خوبی دارند؛ شغل‌های ایجاد شده در این شرکت‌ها ضمن پایداری با سرمایه‌گذاری مادی کمتری ایجاد می‌شوند، به‌طوری که سرمایه لازم برای یک شغل دانش‌بنیان ۷۰ میلیون و برای شغل سنتی ۴۰۰ میلیون تومان است.
همچنین به گزارش پایگاه‌های معتبر بین‌المللی (آی اس ای و اسکوپوس) رتبه علمی قابل قبول و رو به رشدی کسب کرده‌ایم. در میان کشورهایی که رشد علمی خوبی دارند؛ جایگاه مان خوب است. همچنین برای زیرساخت‌های شبکه‌های پژوهشی کشور، تلاش‌های بسیاری در دانشگاه‌ها شده است؛ با این حال باید این سوال را از دانشگاهیان و مسئولان آموزش عالی پرسید که چقدر از این پژوهش‌ها را می‌توانیم به سمت «رفع نیازهای کشور، حل مسائل کشور، رفاه و تامین نیازهای جامعه» سوق دهیم؟ موضوعی که حالا مورد توجه مسئولان قرار گرفته است و آنها در حال طراحی راهکارهایی هستند که دانشگاه را در خدمت صنعت و نیاز جامعه به کار گیرند.
فعالیت‌های فرهنگی به دانشگاه
راه یافت
یکی از مباحث مهم این روزهای کشور، نقش دانشگاه و دانشجویان در تحولات سیاسی است. دانشگاه نهاد تاثیر‌گذار و مهمی در عرصه سیاسی و فرهنگی ایران است. بنابراین بعد از انقلاب اسلامی فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه‌ها مورد توجه قرار گرفت. چرا که مسئولان به این نتیجه رسیدند فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی به فضاهای آموزشی و پژوهشی رونق می‌بخشد و توانمندی‌های دانش‌آموختگان را تقویت می‌کند. مهمترین اقدامات دانشگاه‌ها در حوزه فرهنگی حمایت از فعالیت‌های فرهنگی به منظور راهبرد‌های سند دانشگاه اسلامی، برگزاری جشنواره قرآن و عترت در سطوح دانشگاهی، منطقه‌ای و سراسری، اردوهای راهیان نور، حمایت از تشکل‌های دانشجویی، حمایت از فعالیت‌های انجمن‌های علمی و دانشجویی، راه اندازی اتحادیه انجمن‌های علمی از جمله مهمترین فعالیت‌های فرهنگی دانشگاه‌ها بوده است.
رسیدگی به امور دانشجویان
رسیدگی به امور دانشجویان یک سازمان می‌خواست. برای همین سازمان امور دانشجویان راه‌اندازی شد. مجموعه‌ای یکپارچه و هماهنگ در سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و ارائه تسهیلات دانشجویی هماهنگ به دانشجویان داخل و خارج از کشور به شیوه مناسب و با سرعت بالا که عملیاتی شده است. ایجاد فدراسیون ملی ورزش‌های دانشگاهی، پژوهشگاه تربیت بدنی و علوم ورزشی و اداره کل امور دانشجویان غیر ایرانی هم از اقدامات راهبردی حوزه دانشجویی بوده است. تدوین و تصویب قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور در سال ۱۳۶۴ در مجلس شورای اسلامی و آیین نامه مربوطه و ابلاغ به وزارت علوم برای اجرا که تاکنون ملاک عمل اعزام دانشجویان بورسیه و غیر بورسیه به خارج بوده است.
ایجاد دفاتر سرپرستان علمی و دانشجویی در خارج از کشور در همان سال‌های ۶۶ و ۶۷ به منظور ساماندهی امور دانشجویان شاغل به تحصیل در خارج از کشور بویژه دانشجویان بورسیه اعزامی و تبادل مسائل علمی با دنیا و شناسایی ظرفیت‌ها و دیگر امور محوله در قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور طراحی و ایجاد دوره‌های کوتاه مدت فرصت‌های تحقیقاتی برای ایجاد دانشجویان دوره دکتری داخل کشور از سال ۷۵ تاکنون که بر اساس آمار روند افزایشی داشته است.
تحت پوشش قرار دادن ۲۵ درصد دانشجویان دانشگاه‌ها در بخش ورزش همگانی و قهرمانی، طراحی و تصویب پرداخت وام ویژه دکتری به دانشجویان داخل کشور، با این شیوه از سال ۹۳ آغاز و ادامه دارد و روند بسیار افزایشی داشته به‌طوری که در سال تحصیلی جاری تمامی متقاضیان، تحت پوشش قرار گرفته‌اند. همچنین تعداد دانشجویان در خارج از کشور در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی حدود ۲۰۰ هزار نفر بوده که در حال حاضر به حدود ۶۰ هزار نفر رسیده است.
گسترش روابط بین المللی
مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی وظیفه ارتباط علمی با دانشگاه‌ها و وزارت‌های خارج ازکشور، فرستادن اساتید زبان فارسی به خارج ازکشور جهت گسترش زبان فارسی، سهولت در اخذ روادید اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و مراکز علمی جهت شرکت در کنفرانس‌های بین‌المللی با ارائه مقاله، فرصت مطالعاتی، دعوت از کارشناسان خارجی دانشگاه‌ها و مراکز علمی را دارد. این مرکز در دولت یازدهم و دوازدهم فعالتر از قبل شد تا سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و هماهنگی ارتباطات علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دانشگاه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور را برعهده گیرد.
انجام پروژه‌های مشترک، تبادل دانشجوی دکتری، فراهم کردن امکان بهره‌مندی از عضو هیات علمی خارجی در کنار اساتید ایرانی، فلوشیب و برگزاری کارگاه‌ها و سمینارها و کنفرانس‌های مشترک از جمله مهمترین فعالیت‌های این مرکز بوده است.
بر اساس آمارهای وزارت علوم در سال ۲۰۱۷، ۴۳۶ پروژه مشترک تحقیقاتی انجام شده است. حضور بیش از ۲۱۰۰ دانشمند، رئیس دانشگاه، عضو هیات علمی خارجی در ایران برای گسترش همکاری‌های دوجانبه، سمینارها، دوره‌های آموزشی و پرورشی و متقابلاً سفر ۱۴۵۰ نفر از اعضای هیات علمی به خارج از کشور برای شرکت در سمینارها و اجرای طرح‌های پژوهشی مشترک از دستاورد دانشگاه‌ها در این بخش بوده است.
افزایش ظرفیت پذیرش دانشجوی خارجی، بویژه از کشورهای مسلمان، نظیر سوریه، عراق، لبنان، یمن و افغانستان، به گونه‌ای که در حال حاضر هزاران نفر از این کشورها در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی در ایران مشغول به تحصیل‌اند. افزایش تعداد کرسی‌های زبان و ادبیات فارسی و ایران‌شناسی در دانشگاه‌های مهم دنیا از مهمترین کارهای این روزهای مرکز بوده است.