به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، نشریه «نامه شورا» گفت‌وگوهایی با مسئولین و صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف علم و فرهنگ انجام داده‌ است.

خدمت «حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی رستمی» عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها رسیدیم تا دستآوردهای فرهنگی انقلاب اسلامی ایران را در دانشگاه‌ها بررسی کنیم:

وضعیت فرهنگی دانشگاه های کشور در سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چگونه بوده است؟

وضعیت فرهنگی و فکری دانشگاه‌های کشور در سالهای قبل از انقلاب و اوایل انقلاب در وضعیت مناسبی نبوده است. البته بنده به تحقیقات جامع فرهنگی در مورد وضعیت دانشگاه های پیش از انقلاب اسلامی برنخورده ام، اما اجمالاً در برخی کتاب‌های تاریخ شفاهی یا خاطرات دوران انقلاب مستندات پراکنده‌ای هست که حداقل ۳ جریان فرهنگی مشخص را در دانشگاه‌ها نشان می‌دهد.

یک جریان مجموعه‌ای از فعالین دانشجویی با خاستگاه جریانات فکری چپ از قبیل حزب توده، مجاهدین خلق یا همین منافقین امروزی، چریک های فدائی، اقلیت و اکثریت، از این جنس گروهی است که خیلی پرهیجان و داغ دنبال مبارزه با مسلحانه رژیم طاغوت بودند.

جریان فکری و فرهنگی مهم دیگر، دانشجویان مسلمان و انجمن‌های اسلامی دانشجویان هستند که با پیگیری فعالیت‌های دینی و اسلامی و مطالعه آثار اندیشمندان حوزوی و روشنفکران دینی چون استاد مطهری، دکتر شریعتی، شهید بهشتی و امام خمینی و برخی دیگر از سخنرانان مذهبی به تدریج در حال یارگیری و توسعه مخاطبین خود بوده‌اند. این‌ها باید در محیط آلوده دانشگاه‌ها هم یکدیگر را دعوت به تقوا و دینداری می کردند و هم در فضای فکری و اعتقادی مادی‌گرایانه و مارکسیستی آن روز از فکر اسلامی و توحیدی دفاع نمایند و البته با رژیم طاغوت نیز مبارزه نمایند.

یک جریان فرهنگی دیگر که شاید اکثریت را شامل می‌شدند مجموعه بیشتری از دانشجویان بودند که در سیاست‌های فرهنگی شهوت‌انگیز رژیم و جریان غربگرا غرق شده بودند و نسبت به مسائل روز جامعه بی‌تفاوت بودند.

اما دانستن چند نکته شاید جالب باشد، برخی مسئولین فعلی و دانشجویان سابق دانشگاه تهران می‌گویند که در مجموع دانشجویان دختر دانشگاه تهران که شاید این دانشگاه کلاً حدود ۱۵۰۰۰ دانشجو بودند صرفاً یکی دو نفر از دانشجویان دختر روسری و حجاب مناسب شرعی داشتند و کمتر از بیست نفر در نماز جماعت ظهر مسجد دانشگاه شرکت می‌کردند. شاید مجموعاً از ظهر شرعی، تا اذان مغرب حداکثر ۲۰۰ نفر نمازشان را به فرادا یا جماعت می‌خواندند.

در کتاب دیگری آمده است که اتاق کوچک دیگری محل نمازخواندن دانشجویان نمازگزار دانشگاه امیرکبیر(پلی تکنیک) بوده است. اصولاً تعهد به دین و رفتارهای دینی پیش از انقلاب یک رفتار متحجرانه محسوب شده و همراه با مخالفت بوده است.

در ۴۰ سال گذشته وضعیت فرهنگی دانشگاه و افزایش دینداری مابین دانشجویان و اساتید چه سیری داشته است؟

وضعیت دینداری دانشگاهیان چه اساتید و چه دانشجویان، به گونه‌ای است که مقایسه آن با سال‌های پیش از انقلاب اساساً جفاست. وضعیت اعتقادی دانشجویان بر اساس آخرین نظرسنجی‌های انجام شده در مجموع نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد دانشجویان نسبت به اصالت وحی و نبوت، توحید و قرآن مجید، توکل و توسل اعتقاد راسخ دارند. و البته در حوزه‌ رفتارهای دینی نیز نزدیک به ۷۰ درصد دانشجویان به صورت همیشگی، اکثر اوقات یا حداقل روزهایی در هفته نماز می‌گذارند. نمازهای جماعت صبح در برخی خوابگاه ها برگزار می شود. نمازهای جماعت پرشکوه و با برنامه‌های مناسب حاشیه‌ای در اکثریت مساجد دانشگاهی برگزار می‌شود. امروزه در دانشگاه ها تعهد شرعی و دینداری مایه افتخار است و نه خجالت.

نخبه‌ترین دانشجویان و دانشگاهیان ممتاز و دانشجویان نمونه ما بیشتر اهل دینداری هستند.

نکته بسیار مهم این است که فکر دینی و معرفت دینی در دانشجویان بسیار عمیق تر است. دانشجویان مذهبی ما اهل مطالعه عمیق آثار دینی هستند. خود بسیاری از شبهات و سوالات را جواب می‌دهند. با متون اصیل و ناب دینی همچون قرآن کریم و نهج‌البلاغه ارتباط مستقیم برقرار و مطالعه می‌کنند. سوالاتی که دانشجویان در کلاس‌های درسی معارف هم می‌پرسند نشان دهنده، عمق باورها و مطالعات دانشجویان است. با افتخار باید عرض کنم که اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها نیز بسیار دیندارتر شده‌اند. حضور اساتید در محافل دینی و مذهبی همچون هیئت‌های مذهبی و سفرهای زیارتی عتبات اربعین و مشهد مقدس بسیار خوشحال کننده و امیدبخش است. این میزان دینداری در حوزه‌های فکری و رفتاری علیرغم حجم حداکثری شبهه افکنی‌های اعتقادی و البته بزرگ‌نمایی‌هایی که نسبت به مشکلات و ناکارآمدی‌ها انجام می‌شود و همه مشکلات را به بخش‌های دینی نظام منتسب می‌کند بسیار شگفت‌آور است. ما باید قدر این جوانان و اساتید را بدانیم و به این که در خدمت بهترین جوانان و دانشگاهیان دنیا هستیم افتخار می کنیم.

نقش نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها از زمان تشکیل، بر رشد فرهنگی دانشگاه های کشور چگونه بوده است؟

نهاد مجموعه‌ای است که قرار است ارتباطات بیشتری میان دانشگاهیان درحوزه‌های علمیه برقرار نماید. از فعالیت‌های دینی و مذهبی گروه‌های خودجوش دانشجویی حمایت نماید. زمینه‌سازی لازم را برای حضور بیشتر و آسان‌تر فضلای جوان حوزوی در دانشگاه‌ها فراهم آورد و به سوالات و شبهات دانشگاهیان پاسخ دهد.

همچنین در فضای مباحث سیاسی و انقلابی هم باید کوشش نماید که حداکثر قدرت تحلیل سیاسی مسائل به دانشگاهیان منتقل شود و تشکل‌های اسلامی و انقلابی با حمایت مناسبی به فعالیت‌های خود رونق ببخشند. تلاش در جهت صیانت از انحرافات فکری تشکل‌ها نیز از وظایف ماست که تلاش شده است در سایه رهنمودها و توصیه‌های مداوم رهبری عزیز انقلاب اسلامی در طی ربع قرن گذشته به این هدف دست یابیم. شاید بشود با استناد به نظر برخی صاحبنظران و دلسوزان فرهنگی دانشگاهها عرض کرد که نه تنها دفاتر نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها در رشد و ارتقاء وضعیت فعلی فرهنگی دانشگاه‌ها اثر داشته‌اند بلکه سهم موثر این مجموعه حتی در فضای سیاستگذاری کلان علم و پژوهش و حرکت فعال در نقشه جامع علمی کشور قابل انکار نیست.

در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی دانشگاه های ما از بُعد فرهنگی در چه جایگاهی ایستاده اند؟

نمی‌دانم دقیقاً منظورتان از جایگاه چیست؟ ولی این را عرض می‌نمایم که قشر دانشگاهی از جهت فرهنگی یکی از بهترین اقشار جامعه ایرانی است. اگر قرار باشد حق مطلب ادا شود باید بگویم که جامعه دانشگاهی در بسیاری از فعالیت‌های دینی و معنوی فاخر پیشتاز و الگو بوده است. اعتکاف دانشجویی، قرائت‌های روزانه قرآن کریم، کاروان‌های راهیان نور، سفرهای زیارتی عمره و عتبات، ازدواج دانشجویی، فعالیت‌های جهادی و خیریه، حساسیت نسبت به مسائل روز کشور و جهان اسلام و بسیاری از موارد دیگر که از دانشگاه‌ها به جامعه سرایت کرده است و مجال ذکر آن نیست، از جمله این فعالیت هاست.

البته برای اینکه افق جدیدی در برابر مخاطبان بگشایم باید عرض کنم که آنچه برای بنده بواسطه خبرها و مواجهه‌های مستقیم و با واسطه‌ای که با دانشجویان سایر کشورها داشته‌ام برجسته شده است این است که دانشگاهیان و دانش آموختگان ما به لحاظ عمق دینداری و فکر دینی و سیاسی اجتماعی خودجوش در دنیا کم نظیر و شاید بی‌نظیر باشند. تفاوت سطح داده‌ها و تحلیل‌ها در جلسات مشترک قابل مشاهده است. البته ما بُعد دیگر فضای فرهنگی دانشگاه ها را که متاثر از فضای عمومی جامعه بوده و به واسطه حضور جوانان در سن ازدواج، محیط مختلط، فضای مجازی بی متولی و بی هنجار از دانشگاه مطلوب فاصله دارد را نادیده نمی گیریم.

برنامه های نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری برای رشد هر چه بیشتر دانشگاه ها در ابعاد فرهنگی چیست؟

حقیقتاً نمی‌توان مجموعه برنامه‌های نهاد را در قالب پاسخ به یک سوال خلاصه کرد. اما برای احترام به دوستان برخی از برنامه‌ها را عرض می کنم. یک عنوان مهم برای فعالیت‌های نهاد در آینده جلسات و کرسی‌های آزاداندیشی خواهد بود. گفتگوهای آزاد فکری اثر ویژه‌ای در رشد شرکت کنندگان در این کرسی‌ها می‌گذارد. توجه جدی‌تر به دروس معارف اسلامی و رضایتمندی بیشتر دانشجویان از این کلاس‌ها هم برای ما مهم است. برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای تعمیق معرفت دینی اساتید و اعضاء هیئت علمی دانشگاه‌ها بویژه اساتید جوان و فراهم کردن زمینه‌هایی برای ارتباط هرچه بیشتر اساتید با دانشجویان هم جزء اولویت‌های ماست. حمایت هرچه بیشتر از مجموعه‌های فرهنگی سیاسی فعال در دانشگاه‌ها از قبیل تشکل‌های اسلامی، کانون‌های فرهنگی و هیئت‌های مذهبی و انجمن‌های علمی که محلی برای رشد استعدادهای فرهنگی دانشجویان هستند نیز دغدغه ماست. تقویت حوزه‌های علوم اسلامی دانشجویی که هزاران دانشجو در آن مشغول تحصیل معارف اسلامی هستند نیز دنبال خواهد شد. تصحیح نگرش‌های دانشجویان به مقوله ازدواج و ضرورت‌های تشکیل خانواده و تسهیل ازدواج در دوره دانشجویی نیز برنامه‌ای ویژه است که به همراه فعالیت‌ها و برنامه‌های دیگر در راستای کاهش آسیب‌های اجتماعی در محیط‌های دانشگاهی پیگیری جدی‌تری خواهد شد. استفاده از ظرفیت‌های مثبت فضای مجازی و تکنولوژی‌های ارتباطی و نیز معرفی و ارائه محصولات فاخر فرهنگی و هنری از جمله کتاب، فیلم سینمایی و مستندهای سیاسی و نمایشگاه‌های فرهنگی نیز مورد توجه نهاد خواهد بود. هرچه با شکوه‌تر برگزار شدن نمازهای جماعت و محوریت مساجد دانشگاهی در فعالیت‌های فرهنگی نیز ابعاد گسترده‌ای که بیش از پیش می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.

آینده فرهنگی دانشگاه های کشور را بنا به چشم اندازهایی که مقام معظم رهبری مشخص نموده اند، چگونه ترسیم می کنید؟

شاید مهم ترین مولفه موثر بر فضای فرهنگی دانشگاه ها، پذیرش و باور نقش مهمی است که در چشم انداز کشور بر عهده دانشگاه نهاده شده است. از منظر رهبر معظم انقلاب، جمهوری اسلامی و عناصر فعال در آن باید به فکر جایگزین تمدن فعلی باشند، تمدن غرب در حال افول و زوال است و نشانه های آن از دید حتی متفکران غربی پنهان نمانده است. مطالبه رهبری از دانشگاه ها برنامه‌ریزی تمدن جایگزین است، تمدن نوین توحیدی مبتنی بر اسلام. اگر دانشگاهها خود را در این تراز تعریف کنند همه ی بخش های دانشگاه ها از جمله فضای فرهنگی دانشگاه بر این اساس متحول خواهد شد.

در سطح موجود به نظر این جانب با توجه به سال‌های نسبتاً طولانی که در خدمت دانشگاهیان عزیز در دانشگاه‌های مختلف بوده‌ام. هرچه که می‌گذرد حرکت دانشگاه‌های ما در مسیر معنویت با سهولت و اقبال بیشتری مواجه می‌شود. نفوذ جریان معنوی در عمق جان دانشگاهیان ما بیشتر از قبل نهادینه می‌شود و ابعاد بیشتری پیدا می‌کند. در طی این سال‌ها نگاه افتخارآمیز و فاخر رهبر معظم انقلاب اسلامی به مساله دانشگاه، تولید علم و جنبش دانشجویی و راهبردها و افق‌هایی که در برابر دیدگان دانشجویان قرار داده‌اند و نشاط و انرژی که از سوی ایشان به جامعه دانشگاهی منتقل شده است، در دهه‌های اخیر همواره نویدبخش افق‌های روشنی در برابر دانشگاهیان بوده است. امروز سلایق مختلف سیاسی اقرار می‌نمایند که هر آنچه که رشد علمی، افتخارات پژوهشی و خودباوری در دانشگاه‌های ما مشاهده می‌شود همه‌اش مدیون آن حکیم فرزانه است که دل‌های دانشگاهیان را به تسخیر درآورده است. جوانان مومن و انقلابی چه دانشجویان جوان و چه اساتید جوان با نشاط و امید و توانی وصف ناپذیر، محکم و استوار به دنبال نیل به آرمان‌ها و ارزش‌های انقلابی هستند. شاید بتوان به جرات عرض کرد که ما هم شواهدی از تحقق فرمایش ایشان را دریافته‌ایم که نسل جوان دانشجوی امروز را جلو‌تر و پیشتازتر از نسل جوان ابتدای انقلاب اسلامی می‌دانند.

در پایان از همه تلاش‌های همکاران خودم در دانشگاه‌ها، دفاتر نهاد، وزارتین، روسای دانشگاه‌ها و دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی سپاسگزاری می‌نمایم که چنین فضای معنوی و فرهنگی را دانشگاه‌ها ایجاد کرده‌اند.