دخانیات سالانه ۶ میلیون نفر را می­کشد که از این تعداد ۶۰۰ هزار نفر، غیر سیگاری‌هایی هستند که به خاطر استنشاق دود دست‌دوم می­میرند. در صورت عدم‌مداخله موثر، این اپیدمی تا سال ۲۰۳۰ میلادی، هرسال ۸ میلیون نفر را به کام مرگ خواهد فرستاد. بیش از ۸۰درصد از این مرگ­های قابل‌پیشگیری در میان مردمی است که در کشورهای با درآمد پایین و متوسط زندگی می­کنند. سازمان جهانی بهداشت و حامیانش از تمامی کشورها تقاضا کرده­اند مالیات بر دخانیات را افزایش دهند. زیرا مالیات بیشتر، تاثیر ویژه­ای بر کاهش مصرف دخانیات در میان گروه­های با درآمد پایین­تر دارد و از شروع مصرف توسط بسیاری از نوجوانان نیز جلوگیری می­کند.
بر اساس تحقیقات، افزایش مالیات در حدی که قیمت دخانیات را ۱۰ درصد افزایش دهد، باعث می­شود مصرف دخانیات در کشورهای با درآمد بالا، ۴ درصد و در کشورهای با درآمد متوسط و پایین، بیش از ۸ درصد کاهش یابد. همچنین اگر درآمد حاصل از افزایش مالیات به بخش بهداشت اختصاص یابد، می­تواند سرمایه‌گذاری دولت­ها در این بخش را تا ۵۰ درصد افزایش دهد.

مالیات بر دخانیات و کاهش تقاضا
یکی از موثرترین رویکردها برای «کنترل گسترش مصرف دخانیات»، استفاده از سیاست­هایی است که به‌طور مستقیم بر «کاهش تقاضا» تمرکز دارند. راه‌های بسیار ارزشمندی درحرکت به سمت این هدف وجود دارد، از ممنوعیت تبلیغات گرفته تا ممنوعیت سیگار کشیدن در اماکن عمومی. اما مقرون به‌صرفه‌ترین و موثرترین گزینه برای دولت­ها در همه‌جا، افزایش قیمت محصولات دخانی از طریق مالیات بر مصرف است.
شواهد نشان می­دهد که افزایش قیمت سیگار در کاهش تقاضا بسیار موثر است. وقتی قیمت بالا می­رود، مصرف­کنندگان مجبورند مصرف را کم یا متوقف کنند و مصرف‌کنندگان جدید ممکن است از شروع مصرف خودداری نمایند. همچنین با افزایش قیمت، عود مصرف در بین کسانی که سیگار را ترک کرده‌اند کمتر می­شود. البته اقشاری که درآمد کمتری دارند، نسبت به تغییر قیمت، حساسیت بیشتری داشته و واکنش بیشتری نشان می­دهند. همین‌طور کودکان و نوجوانان نسبت به قیمت بالا رفتن قیمت­ها، حساس­ترند.
در بیشتر کشورها، مالیات­های وضع‌شده شامل مالیات مبتنی بر ارزش کالا، مالیات بر ارزش‌افزوده یا مالیات بر فروش و عوارض واردات است. از میان این عوارض، مالیات مبتنی بر قیمت خرده‌فروشی کالا، به دلیل آنکه قیمت محصولات دخانی را نسبت به سایر کالاها و خدمات بالا می­برد، مهم­ترین نوع مالیات در تامین اهداف سلامتی از طریق کاهش مصرف دخانیات، محسوب می­شود. این در حالی­ است که بسیاری از دولت­ها به دلیل ترس از احتمال اثرات منفی افزایش مالیات بر اقتصاد، مخصوصاً در مورد مصرف­کنندگان فقیرِ محصولات دخانی، از افزایش مالیات دخانیات امتناع می‌ورزند. درحالی‌که ارزیابی­های انجام‌شده در دنیا نشان داده است که کنترل دخانیات تاثیر مثبتی روی افراد فقیر، جامعه و اقتصاد دارد و منجر به ترک دخانیات و کاهش مصرف در گروه­های کم‌درآمد جامعه می­شود. کاهش مصرف سیگار و دیگر محصولات دخانی، در جامعه چرخه پویایی ایجاد می­کند که در دوره زمانی متوسط تا بلندمدت با بهبود وضعیت سلامتی افرادی که موفق به ترک دخانیات شده­اند، موجبات رونق اقتصادی و اجتماعی در جامعه را فراهم می­نماید.

راهبردهای سازمان جهانی بهداشت برای کنترل دخانیات و وضعیت ایران
سازمان جهانی بهداشت، شش راهبرد را برای کنترل دخانیات معرفی کرده است که عبارت‌اند از:

• پایش وضعیت شیوع مصرف دخانیات
• محافظت در برابر دود محیطی دخانیات در اماکن عمومی
• فراهم نمودن خدمات رایگان مشاوره ترک دخانیات
• درج تصاویر هشداردهنده روی بسته­بندی محصولات دخانی
• ممنوعیت جامع تبلیغ و ترویج محصولات دخانی
• افزایش مالیات وضع‌شده بر محصولات دخانی

بر اساس گزارش کنوانسیون کنترل دخانیات در سال ۲۰۱۳، برخلاف دستاوردهای قابل‌ملاحظه جمهوری اسلامی ایران در اجرای ۵ راهبرد کلیدی اول، متاسفانه کشور ما در اجرای «سیاست افزایش مالیات» وضعیت مناسبی ندارد. از طرفی در ایران باوجود پایین بودن نرخ مالیات مواد دخانی، وضعیت قاچاق دخانیات در بین کشورهای منطقه و حتی جهان، وخیم است و این، گواهی است در تایید تحقیقات سازمان جهانی بهداشت در ۷۶ کشور جهان که رابطه معکوس بین سهم قاچاق کالای دخانی در بازار را با میزان افزایش مالیات و قیمت این محصولات نشان داده است. بر اساس این گزارش، هم‌زمان با افزایش مالیات و قیمت محصولات دخانی درکشورهای موردمطالعه، میزان قاچاق این محصولات کاهش و درآمد دولت­ها افزایش‌یافته است.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا، بخش اعظم درآمد مالیاتی دخانیات صرف اقدامات پیشگیری از قاچاق، توسعه خدمات بهداشت و درمان و مداخلات مبتنی بر جوانان می­شود. بدیهی است برون­رفت از پیچیدگی و ضعف ساختار مالیاتی دخانیات در کشور ما نیز موجب کاهش شیوع مصرف دخانیات، کاهش بار سنگین بیماری، ناتوانی و مرگ، افزایش بهره­وری و توسعه زیرساخت مناسب برای خدمات رفاهی ورزشی ویژه جوانان خواهد شد. امید است با توجه ویژه سیاست‌گذاران به اصلاح ساختار مالیاتی دخانیات، شاهد تغییرات مثبت چشمگیری در برنامه کنترل دخانیات در کشور باشیم.

تنظیم:سارا نعیمی
منبع: بسته اطلاعاتی «سیگار؛ افزایش قیمت، کاهش مصرف»/ دفتر آموزش و ارتقای سلامت و مرکز سلامت محیط و کار، دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
تهیه شده در: گروه آموزش و ارتقای سلامت معاونت اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی تهران / دیماه ۱۳۹۷