ایران کشوری ممتاز و کم نظیر از نظر غنای گونه های گیاهی و تنوع زیستی و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است. تعداد گونه های گیاهی ایران در حدود ۸۰۰۰ گونه گزارش شده است که دو برابر قاره اروپا تنوع دارد.

در این میان بیش از ۲۳۰۰ گونه دارای ویژگی های دارویی، عطری، ادویه ای یا آرایشی- بهداشتی هستند. با توجه به افزایش حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی (۶۰ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۶ و ۱۰۰ میلیارد دلار در سال۲۰۱۰) و همچنین پیش بینی بانک جهانی برای سال ۲۰۵۰ درباره گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و داروهای گیاهی (حدود ۵۰۰۰ میلیارد دلار) و نیز با در نظر گرفتن اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور در بین کشورهای منطقه، بهره گیری از اقتصاد چند محصولی و توجه به توانایی های بالقوه دیگر اقتصادی ایران از اهمیت زیادی برخوردار است. با وجود این، تولید و فراوری گیاهان دارویی و تنگناهای آن نیاز به توجه بیشتری دارد.

در این راستا یک جلسه سخنرانی و هم اندیشی در تاریخ ۶ تیر ۱۳۹۷ از سوی شاخه علوم باغبانی فرهنگستان علوم با حضور دبیر محترم فرهنگستان، رییس محترم گروه علوم کشاورزی، تعدادی از اعضای گروه علوم کشاورزی و شماری از دانشگاهیان، پژوهشگران و نمایندگانی از شرکت‌های تولید فراورده‌های گیاهی در سالن شورای فرهنگستان علوم تشکیل شد و موضوع‌های گوناگونی در رابطه با گیاهان دارویی مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت که چکیده آن‌ها به صورت بیانیه زیر ارائه می‌شود.

در حال حاضر سطح زیر کشت گیاهان دارویی در ایران ۱۴۰ هزار هکتار براورد شده است که بخش عمده آن را زعفران، گل محمدی و زیره سبز تشکیل داده اند. همچنین گیاهان دارویی مهم دیگر شامل زرشک (۱۲،۷۳۵ هکتار)، زالزالک (۳۰۰ هکتار)، عناب (۲۲۶۶ هکتار)، کنار ( ۱۵۹۸ هکتار)، سماق (۱۷۴۰ هکتار) و سنجد (۲۲۳۳ هکتار) و سیاه دانه (۴۸ هکتار) و تخم شربتی (۴۳۰۴ هکتار) می باشند. افزون بر این ها برخی گیاهان دارویی و یا فراورده های آن ها که از عرصه های طبیعی برداشت می شوند شامل باریجه، کما، کتیرا، گزانگبین، و ترنجبین می باشند. از سوی دیگر، میزان صادرات گیاهان دارویی در سال گذشته در حدود ۹۰ میلیون دلار برآورد شده است. آمار منتشر شده نشانگر رشد قابل توجه بخش فراوری گیاهان دارویی در دهه گذشته بوده است. با این وجود هنوز راه طولانی جهت رسیدن به اهداف بلندمدت برای جلوگیری از خام فروشی و ایجاد اشتغال، وجود دارد.

بررسی محصول های تولیدی برخی از این گیاهان دارویی در مقایسه با کشورهای همسایه و هم رتبه با ایران نشان از ناکافی بودن رشد و توسعه بخش فراوری در مقایسه با بخش تولید این گیاهان دارد. این موضوع بازخورد منفی به صورت کاهش قیمت محصول های تولیدی، کاهش رغبت تولیدکنندگان بخش کشاورزی و سودجویی معدودی از واسطه گران و دلالان صادر کننده گیاهان دارویی به خارج از کشور به صورت خام را به دنبال داشته و سهم واقعی تولیدکنندگان این محصول ها که حلقه اولیه و مهم زنجیره تولید هستند را نصیب آن ها نمی کند. شرکت های فراور گیاهان دارویی در ایران هم از نظر تعداد و هم از نظر تنوع محصول بسیار محدود بوده و اغلب به فراوری تعداد کمی از گیاهان دارویی اشتغال دارند، این موضوع منجر به رقابت نادرست بین این شرکت ها شده و در این بین کشاورزان گیاهان دارویی اغلب زیان می بینند. توجه به تعداد بسیار کم برخی از گیاهان دارویی مهم کشور مانند زعفران، گل محمدی، نعنا فلفلی، زرشک بی دانه و عناب، گواهی بر این مدعا است. بر اساس گزارش مدیر کل اداره داروهای طبیعی و سنتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تاکنون ۱۵۹۷ داروی طبیعی در فهرست این بخش قرار گرفته است. همچنین تاکنون ۳۶۲ مجوز ساخت فراورده های اولیه شامل عصاره و اسانس توسط آن دفتر صادر شده است که باتوجه به سطح زیر کشت گیاهان دارویی و حجم تولید، رقم ناچیزی است.

شوربختانه سودآوری های کلان اقتصادی و توجه روز افزون به تجارت جهانی گیاهان دارویی، دشواری ها و مسائل ناگواری را برای حفظ این منابع گیاهی در عرصه های طبیعی به وجود آورده و نسل بسیاری از گونه های گیاهی را با خطر انقراض مواجه ساخته است. کمبود بررسی های جامع در این باره، حفظ و حراست از گونه های بومی، توسعه بانک های بذر و بانک های ژن ویژه گیاهان دارویی، آمایش سرزمین و تعیین مناطق مستعد توسعه گیاهان دارویی راهبردی، همراه با توجه به افزایش جمعیت، تغییرهای اقلیمی و بروز خشکسالی، ضرورت تولید گیاهان دارویی به صورت کشت آبی و دیم را ناگزیر ساخته است.

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، امروزه بیش از ۸۰% از مردم جهان، برای درمان بیماری ها به گونه ای از داروهای گیاهی استفاده می‌کنند. به تقریب یک چهارم داروهای تهیه شده دنیا دارای منشا گیاهی هستند که یا به طور مستقیم از گیاهان عصاره گیری شد‌ه و یا براساس ترکیب گیاهی، ساخته شده‌اند. کشورهای عمده تولیدکننده گیاهان دارویی جهان یعنی چین، آمریکا، ژاپن و آلمان امروزه به واردکنندگان عمده این گیاهان نیز تبدیل شده اند. در سال ۲۰۱۳ از نظر ارزش واردات، ده کشور اول وارد کننده گیاهان دارویی در سطح بین المللی به ترتیب هنگ کنگ، آمریکا، ژاپن، آلمان، چین، سنگاپور، تایوان، ویتنام، فرانسه و کره جنوبی بوده اند. صادرات گیاهان دارویی در کشورهای دیگر نشانگر اهمیت این گروه از محصول های کشاورزی به عنوان یکی از منابع مهم درآمد در برنامه های اقتصادی است. در بین کشورهای مهم صادر کننده، چین با ۱۱۹۷ میلیون دلار دارای مقام اول و هلند با ۶۳ میلیون دلار صادرات مقام دهم را به خود اختصاص داده اند. آمارها نشان می دهند که ایران در بین ده کشور اول صادر کننده جهان قرار ندارد. بر اساس آمار گمرک های ایران در سال ۱۳۹۵ میزان صادرات گیاهان دارویی و فراورده های آنها ۱۱۴ میلیون دلار ثبت شده است. در حال حاضر، کشورهای پاکستان، امارات، آلمان، ژاپن و چین بیشترین حجم صادارت گیاهان دارویی ایران را دارا می باشند. بنابراین تولید، بهره برداری و اشتغال زایی این بخش از کشاورزی از پتانسیل ویژه ای برخوردار است.

راه حل کلی رفع این مشکل ها حمایت های عملی و جدی مسئولین مربوط جهت توسعه بخش های تولید، فراوری، بازاریابی، بازارسازی و صادرات گیاهان دارویی و مشارکت فعال بخش خصوصی و همچنین توجه به پیشنهادهای زیر است:

۱- قرار گرفتن گیاهان دارویی و صنایع وابسته به آن، در اولویت سرمایه گذاری و توجه مسئولین بخش های مختلف وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت کشاورزی و وزارت صنایع.

۲- یک واحد هماهنگ کننده بین دستگاه های مرتبط با گیاهان دارویی شامل وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنایع و معادن و وزارت بازرگانی در سطح مدیران کلان دستگاه های یاد شده تشکیل گردد تا جهت برنامه ریزی و هدف ها اقدام های شایسته صورت گیرد.

۳- کمبود آگاهی و دانش فنی در بین کشاورزان به ویژه در مورد جنبه های تولید و فراوری گیاهان دارویی به عنوان بازوی اجرایی مشهود است بنابراین آموزش نیروی انسانی متخصص و همچنین توجه به گسترش برنامه های دانشگاهی در سطح کاردانی، کارشناسی و تقویت، بازبینی و اصلاح دوره کارشناسی ارشد و دکتری رشته علوم باغبانی نیاز است.

۴- کاهش سطح برداشت از طبیعت جهت حفظ گونه های بومی از خطر انقراض، توسعه سطح زیرکشت گیاهان دارویی مورد توجه تجارت جهانی و با در نظر گرفتن پهنه بندی کشور از نظر سازگاری گیاهان دارویی، مصرف آب و استفاده بهینه از زمین-های کم بازده و حرکت در جهت ایجاد واحدهای کشت و صنعت پیشرفته، توجه و رعایت استانداردهای تولید گیاهان دارویی، بهبود مکانیزاسیون، بهنژادی و تولید بذر اصلاح شده، تلاش در جهت ایجاد و ثبات در بازار از دیگر نیاز هاست.

۵- با توجه به توانایی های بالقوه و تعداد زیاد گونه های گیاهان دارویی در کشور که هنوز در ارتباط با بازارهای جهانی مورد مطالعه قرار نگرفته اند، پژوهش در این زمینه ها یکی از اولویت های مهم این بخش از فراورده های باغبانی است.

۶- توسعه بخش فراوری گیاهان دارویی در تمام زمینه ها از پزشکی و داروسازی گرفته تا صنایع غذایی،کشاورزی، دامپزشکی و صنایع دیگر باید صورت گیرد.

۷- از دانش بومی و تلفیق آن با دانش و فناوری نوین در جهت مدیریت پایدار واحد های تولیدی و فراوری استفاده بهینه شود.

۸- آماربرداری صحیح از نظر سطح زیر کشت، عملکرد، میزان واردات و صادرات به تفکیک گیاه خام، فراورده های گیاهی، و محصول های تولیدی از گیاهان دارویی جهت برنامه ریزی و سمت گیری تلاش های آینده.

۹- به نیاز کشورهای وارد کننده هم از نظر نوع محصول و هم از نظر ارزش اقتصادی آن، جهت برنامه ریزی و توسعه کشت گیاهان دارویی و یافتن بازارهای هدف توجه شود.

در جمع، توجه همه جانبه به حوزه گیاهان دارویی از نظر ارزآوری اقتصادی، رفع مشکل اشتغال، استفاده بهینه از زمین های کم بازده، سازگاری و مقابله با تغییر اقلیمی و در نهایت افزایش سطح سلامت جامعه یکی از مهمترین سیاست های کلان در بخش کشاورزی است که بدون تردید در آینده ای نه چندان دور نتیجه آن در بخش های یاد شده نمایان خواهند شد.