گزارش مناظره علمی کتاب «نویسنده سیاست نامه (سیرالملوک)»

مناظره علمی با موضوع؛ «نویسنده سیاست نامه (سیر الملوک)» روز یکشنبه، ۱۸ شهریور ماه ۱۳۹۷ به همت انجمن ایرانی تاریخ و با همکاری پژوهشکده تاریخ و زبان و ادبیات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و مشارکت دبیرخانه همایش بین المللی هزاره خواجه نظام الملک طوسی در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی برگزار شد

در ابتدای این مناظره که به مناسبت سالگرد تولد خواجه نظام الملک طوسی برگزار شد دکتر محمود عابدی درباره کتاب سیاست نامه گفت: نام این کتاب سیرالملوک است که به اشتباه سیاست نامه گفته می شود. توضیح اینکه برای نخستین بار این کتاب حدود ۱۵۰ سال پیش توسط «شفر» محقق برجسته فرانسوی تصحیح شد. این تصحیح از نسخ متاخر بود که غالباً دستخوش تصرف نسخه نویسان شده است. وی همچنین بر تعدد و کیفیت نسخ برجای مانده سیرالملوک تاکید کرده و در باب چگونگی تنوع در نسخ این کتاب سخن گفت. در پایان درباره قدیمی ترین نسخه برجای مانده از سیرالملوک سخن گفته و نتیجه گرفت، هنگامی که نسخ مختلف را مقایسه می کنیم، متوجه می شویم در نوشتار کاتبان کلمات به آسان ترشدن و تسهیل شدن میل می کند.

در ادامه دکتر الکسی خیسماتولین درباره این کتاب گفت: نظام الملک در نوشتن این کتاب دخالتی نداشته و این نسخه را امیرمعزی نوشته است. وی برای صحت ادعای خود مستندانی از جمله نسخه نخجوانی را ارائه کرد و تاکید داشت مرتضی قزوینی از این نسخه هیچ اطلاعی نداشته اند چرا که حسین نخجوانی حدود ۶۰ مقاله نوشته است در حالی که هیچ اشاره ای به سیرالملوک نکرده است. از دیگر دلایل وی عدم مطابقت نوشتار کتاب با سبک نگارش آن عصر بود. همچنین با ارائه جدولی از نسخ یافت شده، تاکید کرد: یک قرن از سیرالملوک خبری در میان نبوده است. درعین حال، تکنولوژی جدید (رشته جدیدی به نام «سبک سنجی» که در اروپا به تازگی پا گرفته است و هدف آن مقایسه متن ها و تطبیق آنها به منظور دست یافتن به نتایج جدید است.) امکان مقایسه و تطبیق سیرالملوک را با اشعار امیر معزی فراهم کرده که با آن بیشترین قرابت و هم خوانی را داشته است. از طرف دیگر، این کتاب به شاه مخلوع و نویسنده های متعددی اهدا شده و در میان بخش های کتاب قصایدی قرار گرفته است و این فرضیه را اثبات می کند که بعد از نظام الملک به متن کتاب افزوده شده اند. این استاد برجسته نسخه شناس با اشاره به مقاله «رضاییان» تاکید کرد که از نام خواجه نظام الملک به این دلیل بهره برداری شده تا کتاب را مهم تر جلوه دهند.
در ادامه دکتر پورنامداریان استاد زبان و ادبیات فارسی، درباره محمد مغربی صحبت کرد و گفت: نظر به رسم الخط و قصیده های کتاب می توان حدس زد که محمد معزی و محمد مغربی یک نفر هستند. بحث بعدی وی سخنانی مفصل درباره استنساخ نسخ و اهمیت اثر نظام الملک بود.

دکتر محمدتقی امامی خوئی نیز از منظر تاریخی نکات قابل تاملی را بیان کرد: اکثر این سبک نوشته ها مربوط به قرن ۱۱ هجری است و قلمرویی که بسیار نامحدود و گسترده است و به همین دلیل اشتباهات فراوانی ممکن بود در متن رخ دهد. همچنین بر نحوه اهدای کتب در این دوران صحبت کرد که دست کاری های ایجاد شده در آن باعث ایجاد ابهام برای ما شده و بر شبهه ما می افزاید.
دکتر کریم مجتهدی حضور و سخنان دکتر خیسماتولین را بسیار مغتنم شمرد و اضافه کرد: حضور این استاد برای جوانان و پژوهشگران ما بسیار مفید است و این فهم را به وجود می آورد که پژوهش حوصله می خواهد و اگر جوانان این درس را بگیرند همین برای ما کافی است.
دکتر مقصودعلی صادقی زحمات خیسماتولین را بسیار ستودنی دانست و گفت: این بررسی ها نتایج سنت ها و اصطلاحات را به مسیر جدیدی وارد کرده و به همین دلیل با دیده تردید نگریسته می شوند. وی با بررسی نسخه ها نتیجه گرفت، محتوای سیاست نامه با شخصیت نظام الملک همخوانی دارد اما مصححان در کلمات و اصطلاحات دست برده اند و اشتباه گاهشماری داشته اند.
دکتر نیره دلیر ضمن تشکر از برپایی چنین برنامه ای تاکید کرد: محتوای سیرالملوک را نمی توان به یک شاعر نسبت داد؛ هرچند شاعری به بزرگی امیر معزی باشد. وی اشاره ای به صفحه نخست سیرالملوک کرد و در ادامه صحبت های خود به تناقض های مطرح شده در سیاست نامه اشاره داشت.
در انتها دکتر شهرام یوسفی فر ضمن جمع بندی سخنرانی استادان به زوایای مهم و مختلف این بحث اشاره کرد و گفت: سیرالملوک به سلطان چیزهایی را می آموزد. لذا این کتاب در شرایطی نوشته می شود که اصلاحات خواجه نظام الملک طوسی به دلیل رشد دربار با شکست روبه رو می شود. درواقع این کتاب بیانیه شکست اصلاحات است. باید دانست هنگامی که خواجه نظام در عمل اصلاحات انجام می دهد چیزی نمی نویسد بلکه زمانی سیرالملوک نگاشته می شود که برنامه وی با شکست مواجه می شود. در این شرایط تنها یک نکته از دل سیاست نامه خارج می شود و آن این است که نهاد سلطنت تنها عامل شکست اصلاحات است.
دکتر یوسفی فر با تشکیک در اظهارات دکتر خیسماتولین تاکید کرد: پس از نظام الملک فرزندان وی خواه در ایران و عراق وزیر هستند و سلاطین سلجوقی از آنها استمداد می جویند، چگونه می شود شخصی مثل امیرمعزی کتابی بنویسد، به سلطان اهدا کند و هیچ یک از آن فرزندان دعویی در این خصوص نکنند.