«نگرانی بیشتر از تبعات تحریم ها بر علم ایران در دور تازه تحریم های آمریکا» ؛ این جان مایه گزارش شماره جدید «ساینس» از فضای امروز حاکم بر علم و پژوهش ایران است. «ریچارد استون » گزارشگر سرشناس مجله علمی ساینس در گزارش اخیر خود از شرایط علمی ایران ، در گفت و گو با تعدادی از دانشمندان برجسته ایرانی به ارزیابی تاثیرات دور تازه تحریمها بر روند تحقیقات و همکاری های علمی بین المللی پرداخته و از بیم و امیدهایی گفته که پس از چهار دهه تلاش غرب برای منزوی کردن ایران دامنگیر دانشمندان و محققان ایرانی در داخل و خارج کشور است.

به گزارش خبرنگار دیده بان علم ایران این روزنامه نگار علمی آمریکایی که بارها مستقیما به ایران سفر داشته در گزارش تازه خود، شرایط امروز جامعه علمی ایران در مواجهه با تحریمها را این گونه روایت کرده است:

حسین آخانی و همکارانش عادت دارند برای کشف تنوع ژنتیکی گیاهان بیابانی ایران، نمونه هایی از دی ان آی
را به شرکتی در سئول بفرستند که توالی یابی سریع و قابل اطمینان را ارائه می دهد اما به گفته این زیست شناس دانشگاه تهران چند هفته پیش نامه ای از آن شرکت دریافت کرده مبنی بر این که دولت کره جنوبی آنها را از همکاری با ایران منع کرده است.

دلیل این امر خروج آمریکا از توافق هسته ای ۲۰۱۵ (برجام) است توافق چندجانبه ای که براساس آن ایران موافقت کرد که فعالیت های هسته ای کلیدی خود را در عوض قطع تحریم های اقتصادی بین المللی متوقف کند.

در هشتم آگوست، دونالد ترامپ رئیس جمهور ایالات متحده، دستور اعمال مجدد تحریم های ایالات متحده را صادر کرد. به منظور اعمال فشار بر اروپا و دیگر کشورهایی که همچنان بر برجام پایبند بودند دولت ترامپ اعلام کرد که نهادهای خارجی که تجارت با ایران را ادامه می دهند مجازات می کند.
با خروج آمریکا از برجام و حتی طی ماه های منتهی به این اقدام، اقتصاد ایران مختل شده و این کشور به طور فزاینده ای منزوی شده است.
آخانی می گوید: با کمبود بودجه و ارتباطات بین المللی، وضعیت علم بدتر و بدتر می شود!

نوید مدنی، بیوشیمیست ایرانی که در موسسه سرطان دانا-فاربر و دانشکده پزشکی هاروارد در بوستون در زمینه اچ آی وی فعالیت می کند می گوید: «کشورهای غربی حدود ۴۰ سال تلاش کرده اند که ایران را کاملا منزوی کنند.»

در طول دهه گذشته که تحریم های اعمال شده علیه برنامه هسته ای ایران شدت گرفته دانشمندان ایرانی روش های خلاقانه ای برای مقاومت در برابر تحریم ها پیدا کردند . اما به نظر می رسد تحریمهای اخیر آسیب شدیدی به برنامه های تحقیقاتی و روحیه محققان ایرانی وارد می کند به طوری که حمید گورابی محقق ژنتیک { رییس سابق } پژوهشگاه رویان معتقد است که دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی ایران با شرایط ویرانگری مواجه شده اند.

از ژانویه تاکنون ریال بیش از نیمی از ارزش خود را از دست داده که ضربه ای چکشی به علم زده است.

گورابی می گوید در پژوهشگاه رویان که بازیگری جهانی در عرصه زیست شناسی سلول های بنیادی و پزشکی باروری است اعتبارات دولتی تنها بخش کوچکی از حقوق، مزایا و یارانه های غذا و انرژی را پوشش می دهد و این پژوهشگاه مجبور است که بیشتر هزینه های خرید تجهیزات و مواد را از بیماران تامین کند اگرچه این روزها تعداد کمتری از ایرانیان هستند که می توانند از پس هزینه های درمان هایی که موسسه ارائه می دهد، برآیند.

گورابی می گوید: به دلیل تحریم های ایالات متحده، تجهیزات اغلب تنها در بازار سیاه و با قیمت های بالا قابل دسترسی هستند.

در همین حال به گفته دکتر احسان شمسی گوشکی، یک متخصص اخلاق پزشکی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعدادی از طرح های مطالعات بالینی نیز که با حمایت مالی خارجی و همکاری مراکز تحقیقاتی ایرانی انجام می شدند متوقف شده و بسیاری دیگر هم در معرض تعلیق قرار دارند. همکاری های دیگر هم مختل شده است؛ به عنوان مثال، ابتکار عمل کاهش نابرابری های سلامت شهری که توسط خیریه زیست پزشکی Wellcome Trust در لندن هدایت می شود تلاش کرده بود که تهران را به عنوان یکی از شش شهر پایلوت شامل شود اما به گفته مجید عزتی، دانشمند {ایرانی} بهداشت محیط در امپریال کالج لندن که هدایت پروژه را برعهده دارد هیچ بانک انگلیسی حاضر به انتقال بودجه طرح از انگلستان به تهران نشداست. با این حال او تاکید دارد پروژه مایل است همکاران ایرانی را «به لحاظ فکری» در طرح درگیر کند.

محققان دانشگاه علوم پزشکی تهران هم اخیرا اخبار بد مشابهی را دریافت کرده اند. آنها با گروهی از محققان دانشکده پزشکی ایکان در مونت سینا در نیویورک برای یکی از موسسات ملی تحقیقات سلامت آمریکا در مورد الگوی بیماری های قلبی عروقی در استان گلستان همکاری داشتند اما مونت سینا قادر به انتقال سهم ایران از اعتبارات پروژه نبود.

دکتر رضا ملک زاده، رییس پژوهشکده بیماری های گوارش دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز می گوید “علی رغم این ، ما در تلاشیم که این همکاری ها را با بودجه خود ادامه دهیم.”

از ۱۹۹۰، آکادمی های ملی علوم، مهندسی و پزشکی در واشنگتن دی سی با همکاری همتایان ایرانی، کارگاه ها و مبادلاتی را در زمینه هایی مانند زلزله شناسی، مدیریت آب و آلودگی هوا با همکاری ۱۵۰۰ دانشمند از دو کشور سازمان دهی کرده بودند. این برنامه تقریبا یک سال است که متوقف شده است. گلن شواتزر، مدیر این برنامه می گوید: ما منتظر گشایش های جدید در سیاست خارجی هستیم.

برخی منابع می گویند این احتمال وجود دارد که دانشمندان آمریکایی بتوانند معافیت های محدودی از تحریم ها برای همکاری با همتایان ایرانی به دست آورند.

در همین حال، ممنوعیت های سفر به آمریکا که در سال ۲۰۱۷ توسط ترامپ وضع شد بیشتر شهروندان ایران را از ورود به ایالات متحده بازداشته و دانشمندان کشورهای اروپایی و دیگر کشورها هم از ترس لغو ویزای سفر به آمریکا رغبت کمتری به سفر به ایران دارند.

شمسی گوشگی، این که دانشمندان خارجی از ترس رد درخواست ویزای سفر به آمریکا از سفر به ایران {و همچنین عراق، لیبی، سومالی، سودان، سوریه و یمن} خودداری می کنند را از بدترین مشکلاتی می داند که در اثر تحریم های جدید ایجاد شده است.

مدنی، یک ایرانی آمریکایی که سالی یکی، دو بار سفرهای تحقیقاتی به ایران دارد می گوید که دوست ندارد اجازه دهد که فضای نامطلوب سیاسی تلاش هایش را به هدر دهد. او می گوید: “ما باید علیه تحریم ها اقدام کنیم.”

آخرین همکاری وی با محققان ایرانی در جست و جوی ترکیبات ضدسرطان در گیاهان ایران صورت گرفته و در شرایطی که هیچ سرویس ارسال اکسپرس از ایران به آمریکا وجود ندارد، اخیرا مجبور شده برای آوردن نمونه های آزمایشگاهی مورد نیازش شخصا به تهران پرواز کند.
اما با توجه به تعداد اندک دانشمندان غربی که کار مدنی را دنبال می کنند چشم انداز علم در ایران چندان خوشایند نیست.

گورابی و دیگران نگرانند که اگر اوضاع به زودی بهبود نیابد با خروج استعدادهای علمی از کشور مواجه باشیم. به گفته گورابی «ما در آغاز یک بحران قرار داریم».