خلاصه

حجم نیاز کشور به ناوگان حمل و نقل ریلی بسیار بالا است و عدم رفع این نیاز، باعث ادامه و تشدید مشکلات انرژی، محیط زیست، تلفات ، ... شده و یک تهدید ملی محسوب می‌شود. با پرهیز از خریدهای پراکنده و بی‌برنامه و اتخاذ یک سیاست راهبردی هوشمندانه متکی بر توان ملی، می‌توان از این تهدید، یک فرصت استثنایی برای ارتقاء فناوری ملی و صنایع کشور و ایجاد تعداد قابل توجهی شغل با ارزش افزوده بالا پدید آورد. پیشنهاد می‌شود که دولت با استفاده از نظرات طرف‌های متعدد ذیربط، نسبت به تدوین استراتژی ملی و فرابخشی تامین ناوگان ریلی کشور با اتکاء به توان علمی و صنعتی داخلی و سپس پیگیری و پیاده‌سازی آن اقدام نماید. این پیشنهاد قابل تعمیم به سایر نیازهای کشور، از جمله صنعت نفت، ... می‌باشد.

وضع موجود

حمل و نقل عمومی نیاز به توسعه جدی دارد . اتلاف وقت ، هزینه‌های بالای ناشی از مصرف

چنانکه می‌دانیم بخشی از توسعه مربوط به زیرساخت‌ها، و بخش مهم تری نیز مربوط به ناوگان (عمدتاً شامل لوکوموتیو و واگن‌های شهری و بین شهری) است . از آنجا که از ظرفیت خطوط موجود استفاده کافی صورت نمی‌گیرد، لذا ناوگان جدید هم برای خطوط موجود و هم برای خطوط در دست ساخت و طراحی، مورد نیاز است .

پیش بینی می‌شود که برای 10 سال آینده کشور به حدود 1000 لوکوموتیو، 4000 واگن مسافری و 4000 واگن مترو نیاز داشته باشد که برای تامین آن ، با احتساب هزینه‌های تعمیر و نگهداری ، قطعات یدکی و سایر هزینه‌ها، و با فرض نداشتن صادرات ، به سرمایه گذاری بیش از 15 میلیارد دلار نیاز داریم. این حجم نیاز،  به مراتب فراتر از نیاز متعارف بسیاری از کشورهاست و دلیل عمده آن یک عقب افتادگی تاریخی و نیاز انباشته ناشی از آن می‌باشد.

تامین این نیاز می‌تواند از طریق خریدهای کوچک و بزرگ خارجی ، ساخت داخلی و با ترکیب‌های مختلفی از این دو صورت گیرد و به هر صورتی (ولو غلط)که ناوگان مورد نیاز کشور تامین شده و در اختیار کاربران قرار گیرد، امر مبارکی است و آثار مثبت متعددی خواهد داشت. ولی اگر این امر با توجه به یک راهبرد هوشمندانه کلان صورت گیرد، علاوه بر آثار مثبت در حمل و نقل ریلی ، در صنعت، فناوری و اشتغال کشور نیز تبعات مفید شگرفی ایجاد خواهد شد.

درحال حاضر و به طور معمول، ناوگان به صورت موردی، در تیراژهای پایین، از منابع متعدد و متنوع خارجی با استانداردهای مختلف خریداری می‌شود. هر خرید به صورت یک مجموعه کامل (مثلاً واگن یا لوکوموتیو) طراحی شده از یک سازنده خارجی خریداری می‌شود. در اغلب قراردادها ، فروشنده خارجی موظف می‌شود که بخشی از ساخت را توسط یک شرکت ایرانی به انجام رساند. همچنین در اغلب خریدها، تامین مالی برعهده سازنده یا دولت متبوع وی می‌باشد.

برای ارزیابی وضعیت فعلی تامین ناوگان ، تحلیلی گذرا از نقاط قوت و ضعف بخش‌های ذیربط و همچنین بخش‌هایی که در آینده می‌توانند و باید ذیربط باشند، راهگشا است.

کاربران – کاربران عمدتاً شامل راه آهن، شرکت قطارهای مسافری رجاء و متروهای کلان شهرها می‌باشند. این کاربران با تقاضای بالایی مواجه هستند، دارای انگیزه‌های قوی برای ارائه خدمات بوده و کار خود را برای مردم مفید می‌دانند. از نظر راهبری و خدمات تعمیر و نگهداری نیز دارای تخصص‌های قابل قبولی می‌باشند و بعضاً در زمینه سفارش ساخت برخی قطعات یدکی ساده توانمند هستند.

خرید ناوگان از سوی شرکت‌های کاربر به صورت پراکنده ، متنوع ، با شمارگان پایین و بدون سیاست کلان و هماهنگی با یکدیگر و حتی گاهی بدون هماهنگی در داخل یک سازمان صورت می‌گیرد.

کاربران قادر به تامین هزینه ناوگان نیستند و لذا خرید ناوگان با اعتبارات عمومی صورت می‌گیرد. قابل ذکر است که درتمام جهان حمل و نقل ریلی سودآوری مستقیم چندانی ندارد (یا زیان ده است) ولی دولت‌های کلان نگر به دلیل منافع جانبی سرشار ملی، با میل و رغبت هزینه‌ها را جبران می‌کنند.

از نکاتی که باعث خریدهای غیر استراتژیک می‌شود تاکید کاربران بر ماموریت اصلی خود یعنی انتقال بار و مسافر و کم توجهی به منافع ملی در سایر بخش‌ها نظیر فناوری و صنعت ملی و اشتغال می‌باشد . این نکته و همچنین موضوع پرداخت هزینه ناوگان از منابع عمومی ، تدوین استراتژی ملی و فرابخشی از سوی دولت را ضروری می‌نماید.

سازندگان ناوگان - این مجموعه‌ها با مأموریت ساخت لوکوموتیو و واگن کامل شده، دارای فضاهای کاری و تاسیسات مناسب، تجهیزات سنگین برای ساخت بدنه، تجربه مونتاژهای متنوع و مستندات فنی آن می‌باشند.

سفارش‌های کوچک و پراکنده که غالباً تحت نظر یک شریک خارجی ساخته می‌شود، باعث فقدان یا کوچک بودن بخش‌های تحقیق و توسعه، طراحی و مهندسی و بزرگ بودن بخش تولید سنگین شده است . در تقسیم کار ، معمولاً سهم طرف خارجی شامل طراحی و مهندسی و فروش قطعات کلیدی و سهم طرف ایرانی شامل مونتاژ و آهنگری است که متاسفانه گاهی به کمتر از 10% می‌رسد.

مشکلات مالی، مدیریتی و ساختاری از دردهای مزمن این بخش است . نداشتن تسلط بر طراحی و سفارش ساخت قسمت‌های تکنولوژیک و غیربدنه‌ای که سهم اصلی را درساختار قیمت دارند، نیز مزید برعلت است .

مراکز علمی ، تحقیقاتی و صنایع مرتبط –  علاوه بر بدنه و استراکچر فلزی که توسط سازندگان ناوگان ساخته می‌شود و سهم کمی در ساختار قیمت دارد، تجهیزات متعددی در سایر مراکز طراحی و ساخته شده و در بدنه مونتاژ می‌شود. تجهیزات برق و کنترل، ترمز، تهویه ، دیزل ، ژنراتور، انواع الکتروموتورها، گیربکس ، بوژی ، قطعات و موارد پیشرفته کمپوزیتی ، پلی مری ، لاستیکی و شیشه از این جمله هستند که تقریباً در تمام این موارد، مراکز توانمند و با سابقه در زمینه تحقیق، طراحی ، مهندسی و ساخت در کشور وجود دارد ولی بدلیل شکل موجود خرید خارجی،  از ظرفیت‌های خالی این مراکز استفاده ناچیزی می‌شود.

از نکات قابل ذکر افزایش مستمر سهم تکنولوژی‌های پیشرفته برق و کنترل در ساختار قیمت است که در حال حاضر این سهم در لوکوموتیوهای برقی مدرن به مرز 55% نزدیک می‌شود. سیستم‌های کنترل شامل شبکه‌های کنترل و نرم افزارهای متعدد برای ارتقاء عملکرد مجموعه‌ها هستند و قابلیت این سیستم‌ها به صورت

مستمر در حال افزایش است. خوشبختانه در این زمینه نیز تجربیات عملی و پیاده سازی شده بالایی در کشور وجود دارد.

مراکز مرتبط با سیاست گذاری، تصمیم گیری و تامین مالی – این مراکز شامل وزارت راه، وزارت کشور و شهرداری‌ها ، وزارت صنایع و شورای اقتصاد هستند که عمدتاً به بحث پیگیری و تامین اعتبار از دیدگاه رفع مشکلات حمل و نقل می‌پردازند و فاقد استراتژی روشنی درخصوص بکارگیری توان ملی برای این صنعت هستند.

در سال های اخیر ، یک شرکت مادر تخصصی برای هماهنگی تامین قطارهای درون شهری تاسیس شد و انتظار می‌رفت تحولاتی در نحوه تامین ناوگان ریلی شهری ایجاد کند ولی متاسفانه به دلیل فقدان بینش راهبردی ، تخصص و تجربیات فنی این امر میسر نشد.

سایر ذیربط‌ها - نهادهای دیگری نیز وجود دارند که با وضعیت موجود خرید، ارتباط آنها با نحوه تامین ناوگان ریلی کشور به چشم نمی‌آید ولی با توجه به طرح پیشنهادی که در ادامه ذکر خواهد شد و مبتنی بر برخورد راهبردی و فرابخشی برای تامین این نیاز می‌باشد، مرتبط بودن این نهادها آشکار می‌شود. نهادهایی که در زمینه اشتغال، برنامه ریزی ، فناوری و تحقیقات مسئولیت دارند، از جمله این نهادها هستند.

راهبرد پیشنهادی

با روش فعلی تأمین ناوگان از طریق فاینانس خارجی، سهم داخلی عمدتاً مربوط به مونتاژ و ساخت قسمت‌های فلزی با ارزش افزوده بسیار پایین می‌باشد. قابلیت مانور برای انطباق با مقتضیات ملی، تکنولوژی جهانی و انتخاب تجهیزات نیز نزدیک به صفر است. تصمیم‌سازی‌ها عمدتاً براساس نیازهای مقطعی بخش‌های مختلف بهره‌برداری صورت می‌گیرد و بخش‌های تحقیقات و صنعت نقش چندانی در این زمینه ایفاء نمی‌کنند.

لذا پیشنهاد می‌شود دولت نسبت به تدوین استراتژی ملی و فرابخشی تأمین ناوگان ریلی کشور براساس اصول زیر اقدام نماید:

ـ‌ استفاده از نظرات کارشناسی کلیه مراکز مرتبط شامل مراکز علمی و تحقیقاتی، بهره‌برداران، صنعت ناوگان، صنایع مرتبط، کارشناسان و تصمیم‌سازان سرمایه‌گذاری و مالی.

ـ استفاده حداکثری از توان علمی و صنعتی کشور و بکارگیری ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه موجود.

- تاکید بر طراحی و انجام امور نرم افزاری در داخل کشور

ـ اعمال سیاستگذاری واحد و استانداردسازی و پرهیز از پراکنده کاری و تنوع غیر ضروری ناوگان و زیر مجموعه‌های آن.

ـ‌ توسعه مستمر تحقیقات هدفمند و رصد مستمر تکنولوژی جهانی

ـ تأمین منابع مالی متنوع برای صنایع داخلی

ـ‌ تأکید بر رفع موانع خصوصی‌سازی

در این استراتژی حجم دقیق نیازهای کشور در هریک از سال‌های آتی و نحوه تامین مالی برای برآوردن آن روشن می‌شود . مشخصات فنی مطلوب و استانداردهای ملی برای هریک از انواع پرمصرف ناوگان شامل لوکوموتیوهای برقی و دیزل الکتریک و واگن‌های شهری و بین شهری و از آن مهم تر اجزاء تشکیل دهنده ناوگان تعیین می‌گردد.

همچنین امکان سنجی چگونگی تامین هر قسمت اعم از خرید خارجی، ساخت مشترک با طرف خارجی، ساخت داخلی و همچنین تعریف پروژه‌های تحقیق و توسعه موردنیاز صورت می‌گیرد. در این امکان سنجی‌ها مشخص خواهد گردید که درخصوص بسیاری از تجهیزات و قطعات (که در حال حاضر، بدلیل تنوع غیرضروری و پایین بودن تیراژ، توجیه اقتصادی و فنی برای ساخت داخل ندارند)، برخوردهای کاملاً متفاوتی باید صورت گیرد و در مورد هریک از تجهیزات و قطعات ، یکی از حالات زیر متصور خواهد بود.

1-مواردی که بدون هیچ مشکلی (یا با تغییرات جزئی در سیستم‌های تولید) با استفاده از ظرفیت‌های خالی صنعت قابل ساخت هستند.

2-مواردی که باید با انجام طرح‌های تحقیق و توسعه و یا با ایجاد ظرفیت‌های جدید ساخته شوند.

3-مواردی که باید از خارج خریداری شوند – که البته در این صورت، خریدها به صورت فنی و با پیش‌بینی منابع متعدد و قابل اتکاء انجام می‌شود.

یک نکته حائز اهمیت ، ایجاد توان و دانش فنی طراحی پایه و مهندسی ملی و بهره برداری از مزایای بی‌شمار آن است . تدوین استراتژی ملی و راهبری فرابخشِی و هوشمندانه تأمین ناوگان مزایای زیر را برای کشور در بر خواهد داشت.

ـ قابلیت طراحی براساس مصالح و مقتضیات ملی

ـ‌ توان تغییر طراحی براساس توانمندی‌های داخلی، تغییر روابط سیاسی بین‌المللی و تکنولوژی جهانی

ـ‌ قابلیت انتخاب زیر مجموعه‌ها و قطعات از منابع متنوع براساس مقتضیات ملی

ـ‌ فعال‌سازی مراکز تحقیقاتی و صنایع کشور در زمینه‌های مختلف نظیر:‌ برق، ابزار دقیق، IT، صنایع فلزی، مواد پیشرفته، الکتروموتورها، مواد پلی‌مری و لاستیکی، شیشه، دیزل، ژنراتور، ... .

-  ایجاد چندصد هزار فرصت شغلی صنعتی با ارزش افزوده بالا

ـ گردش وسیع مالی در مراکز علمی و صنعتی کشور

ـ زمینه‌سازی برای شکستن مرزهای جهانی تکنولوژی با توجه به محدود بودن فعالان جهانی صنعت ناوگان ریلی

اعلام شفاف نیازهای درازمدت کشور به صورت فنی و با ذکر استانداردهای ملی مطلوب، امکان برنامه ریزی منطقی برای ورود به این صحنه را برای مراکز علمی، صنعتی و مالی کشور فراهم می‌کند.

نتیجه گیری

پیشنهاد مطرح شده درخصوص تامین ناوگان ریلی با نگاه راهبردی قابل تعمیم به سایر نیازهای کلان کشور نظیر صنعت نفت، نیرو ، مخابرات ، ... بوده و در صورت اجرای صحیح می‌تواند باعث رفع بسیاری از مشکلات و ارتقاء تصاعدی فناوری و اشتغال در کشور گردد.

مقاله از:
مهندس حسن کی ارسلان
مدیر کل دفتر همکاریهای علمی و ارتباطات بین الملل