«از آن اشخاصی نیستم که به شما بگویم که هر کار خارجی‌ها، بخواهند می‌توانند در ایران بکنند؛ نه هر کاری ایرانی بخواهد، می‌کند! یکی‌اش، همین پلی‌تکنیک است. مقاومت شدیدی در برابر ایجاد پلی‌تکنیک به وجود آمد تا جایی که در مقابل همان خارجی‌ها بنده یک جمله‌ای گفتم که خودم هنوز افتخار می‌کنم و آن این بود که گفتم مادامی که بیرق ایران اینجا هست، پلی‌تکنیک را به وجود می‌آورم. اینجا مملکت من است، مملکت شما نیست.»

(مهندس نفیسی)

دانشگاه صنعتی امیرکبیر در طول قریب ۶۰ سال فعالیت خود با ترتیب د‌ه‌ها هزار دانش آموخته فنی و مهندسی خدمات گسترده ای در راستای اهداف آموزش عالی و تحقیقاتی کشور ارائه کرده است.

به گزارش خبرنگار دیده‌بان علم ایران، این دانشگاه فعالیتهای خود را از سال ۱۳۳۷ تحت عنوان پلی تکنیک تهران آغاز کرد و به مرور زمان به لحاظ کمی و کیفی گسترش فراوانی یافته به طوری که امروز با بیش از نیم قرن سابقه درخشان، جایگاه ویژه ای را در میان مراکز علمی و دانشگاهی کشور به خود اختصاص داده است. در طول این سال‌ها اما کمتر یادی از پایه گذار این مرکز علمی شده است. مهندس حبیب نفیسی که سی و چهار سال پیش در چنین روزی با قلبی مالامال از عشق به ایران و توسعه علم و صنعت در این سرزمین درگذشت.

مهندس حبیب نفیسی در سال ۱۲۸۷ متولد شد. پدرش دکتر علی‌اصغر مودب‌ نفیسی (مودب‌الدوله) نخستین وزیر بهداری ایران بود. وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه فرانسوی سن لویی و دوره متوسطه را در هنرستان ایران و آلمان و دبیرستان دارالفنون گذراند. سپس به فرانسه عزیمت کرد و تحصیلات دانشگاهی خود را در آن جا ادامه داد و دیپلم مهندسی از مدرسه الکترونیک و مکانیک تولز فرانسه دریافت کرد. وی بعد از این دوره به آمریکا رفت و با کسب دیپلم تخصصی در رشته موتور، عضو انجمن مهندسی خودرو آمریکا شد و در سال ۱۳۱۶ به ایران بازگشت.

وی دوران سربازی را با درجه سرگردی در قورخانه گذراند و بعد از شهریور ۱۳۲۰ به مدیرکلی وزارت پیشه و هنر رسید. وی در سال ۱۳۲۵ معاون وزیر کار و در کابینه ۳۸ روزه حسین علاء (در سال ۱۳۲۹) کفیل این وزارتخانه شد. تدوین اولین قانون کار ایران، احداث شهر صنعتی کرج، تاسیس وزارتخانه‌های صنایع و معادن و پیشه و هنر از جمله اقدامات وی عنوان شده است.

با کار آمدن دولت مصدق، نفیسی به سمت وزیرمختاری ایران به آمریکا رفت.

نفیسی، پس از آن ریاست سازمان فنی حرفه‌یی و معاونت فنی وزارت فرهنگ را عهده دار شد و طی دوران تصدی این مسوولیت شمار هنرستان‌ها و مراکز فنی حرفه‌ِی را که انگشت شمار بودند به ۱۱۰ یا به روایتی ۱۵۰ واحد افزایش داد.

وی بلافاصله پس از ورود به وزارت آموزش و پرورش ایده تاسیس پلی تکنیک را دنبال کرد. شکل گیری اولیه دانشگاه در آبان ماه ۱۳۳۵ بود که در آن زمان، هسته اولیه دانشگاه، به عنوان “پلی تکنیک تهران” به منظور توسعه فعالیت های دو موًسسه فنی وقت – “انستیتو مهندسی راه و ساختمان” و “هنرسرای عالی” – شکل گرفت.

از آنجایی که بودجه مصوبی برای تاسیس پلی تکنیک وجود نداشت این کار در ابتدای امر بسیار دشوار به نظر می رسید ولی مهندس نفیسی با عزمی راسخ در راه ایجاد این نهاد آموزش فنی گام بر می داشت. وقتی اطرافیان از او می پرسیدند که بدون بودجه چگونه هزینه های تاسیس دانشگاه را تامین می کند، پاسخ می داد:« گدایی می کنم و پلی تکنیک را تاسیس می کنم.»

سرانجام تصمیم بر این شد که از امکانات موجود در هنرسرای عالی فنی، برای آموزش دانشجویان پلی تکنیک بهره گرفته شود. این امر موجب مخالفت کارشناسان آمریکایی شد زیرا در ساخت هنرسرای عالی از اعتبارات و کمک های آن ها استفاده شده بود.

مخالفت هایی هم از جانب برخی افراد می شد، رییس وقت و جمعی از اساتید دانشکده فنی دانشگاه تهران به عنوان تنها دانشکده مهندسی موجود و دکتر مجتهدی، رییس دبیرستان البرز از مخالفان تاسیس پلی تکنیک بودند. گفته می شود مخالفت مهندس ریاضی به خاطر علاقه و عرق خاص ایشان به دانشکده فنی و اعتقاد به انحصاری بودن آن و اینکه در تهران به دانشکده فنی دیگری نیاز نیست و تمامی مهندسان مورد نیاز کشور باید در دانشکده فنی تربیت شوند بود.

دکتر مجتهدی، که خود بعدها ریاست پلی تکنیک را عهده دار شد و خدمات زیادی به این دانشگاه کرد نیز در آن زمان به علت اشتراک دبیرستان البرز در زمین مورد نظر برای تاسیس پلی تکنیک با ایجاد آن مخالف بود.

در سال ۱۳۳۳ یک سال پس از وقوع کودتای ۲۸ مرداد علیه دولت ملی دکتر مصدق، بنیاد پهلوی پس از تصرف غیر قانونی حدود ۲۰ هزار مترمربع از قطعه زمین واقع در شمال دبیرستان البرز و جنوب خیابان رشت، آن را به عنوان جایزه خوش خدمتی به سروان خسروانی، از عوامل حکومت نظامی و حامل نامه عزل دکتر مصدق، واگذار می کند.

در بیستم فروردین ماه ۱۳۳۴ وزیر وقت فرهنگ، برای بازپس گرفتن زمین مذکور به دکتر محمد علی مجتهدی متوسل می شود. دکتر مجتهدی با ترفندی استادانه و منحصر به فرد و با اجرای طرحی نمایشی اقدام به کندن تعداد زیادی پی و شفته ریزی در نقاط مختلف زمین و تحت عنوان توسعه دبیرستان البرز می کند که موجب می شود شاه با تعویض زمین واگذار شده به خسروانی موافقت کرده و مجددا آن زمین را به تملک اداره فرهنگ تهران در آورد.

دو سال بعد، این زمین به منظور تاسیس پلی تکنیک به مهندس نفیسی واگذار می شود و اختلاف دکتر مجتهدی و مهندس نفیسی بر سر این زمین ها از همین جا آغاز می شود. گفته شده است که شبها کارگران و دانشجویان پلی تکنیک مرز بین دانشگاه و کالج را تغییر داده و کمی از زمین های البرز را می‌گرفتند و صبح ها دکتر مجتهدی دستور می داده که مرزها را عقب ببرند!

در سال ۱۳۳۷ مهندس نفیسی راهی نیویورک شد تا از کمک های مالی یونسکو که به موسسات آموزش عالی اختصاص داشت برای تاسیس پلی تکنیک استفاده کند. سرانجام با تصویب بودجه یک میلیون و چهارصد هزار دلاری از طرف یونسکو، پلی تکنیک فعالیت تهران خود را آغاز کرد.

با تاسیس پلی تکنیک، مهندس نفیسی ریاست دانشگاه را عهده دار شد. در دوره اول ریاست وی، ساختمان ها و تجهیزات کارگاه های آموزشی لازم برای رشته های مکانیک، برق و الکترونیک، ساختمان، نساجی، شیمی و بازرگانی تکمیل شد و کتابخانه و امکانات ورزشی هم فراهم شد. البته در مراحل اولیه، برخی دانشکده ها در مکان های اجاره ای خارج از محیط دانشگاه شروع به کار کردند که بعدا به محل دانشگاه منتقل شدند.

در سال ۱۳۴۱ با روی کار آمدن کابینه دکتر امینی، مهندس نفیسی از ریاست پلی تکنیک برکنار شد. این امر موجب برافروخته شدن احساسات دانشجویانی شد که دوستدار نفیسی و پلی تکنیک بودند. در روزهای ۱۰ تا ۱۶ تیر ماه ۱۳۴۱ دانشجویان در جلسات امتحان حاضر نشدند و در عوض، همگی مشغول نوشتن پلاکارد و شعار بودند. روی دیوارها، روی زمین، همه جا شعار «نفیسی به خانه ات برگرد» نوشته شده بود. به گزارش دیده‌بان علم، بچه ها در و دیوارها را سفید کرده بودند و همه جا شعار نوشته بودند. تا این که روز چهارشنبه ۱۳ تیرماه دانشگاه را بستند به طوری که از چهار راه کالج جلوتر نمی شد رفت و پلیس همه جا را محاصره کرده بود. روز چهاردهم تیر ماه عده ای از دانشجویان نزد معاون وزیر فرهنگ رفتند ولی وی جواب رد داده بود.

روز شنبه ۱۶ تیر دانشجویان به منزل مهندس نفیسی رفتند. وی ضمن نصیحت و راهنمایی از دانشجویان خواستند که برای جلوگیری از انحلال پلی‌تکنیک، امتحان بدهند و سر انجام از روز یکشنبه ۱۷ تیر امتحانات از سر گرفته شد و یک عده از وزارت فرهنگ نیز سر جلسه، مراقب و مواظب حرکات دانشجویان بودند.

پس از برکناری مهندس نفیسی، دانشجویان و فارغ التحصیلان پلی تکنیک مراسمی با شکوه برای تودیع وی در سالن اجتماعات دبیرستان البرز برگزار کردند.

دانشجویان طوری برنامه ریزی کرده بودند که تقریبا با تمام وزرای کابینه ملاقات کردند. اعتراضات، تظاهرات و تومارنویسی در مخالفت با برکناری مهندس نفیسی تا مدتها ادامه داشت. دانشجویان پلی تکنیک از هر روشی برای ابراز مخالفت استفاده می کردند مثلا هر روز دانشجویان یکی از کلاس‌ها و رشته های مختلف در روزنامه های اطلاعات و کیهان برای دکتر عابدی آگهی تسلیت می‌دادند!

این تلاش‌ها که خشم شاه را هم سبب شده بود راه به جایی نبرد. مهندس نفیسی بعد از برکناری برای چندسالی به آمریکا رفت و سرپرستی دانشجویان ایرانی در امریکا را به عهده گرفت.

به گفته همسر و همکاران مرحوم نفیسی، وی در این دوران نیز ضمن ساماندهی امور دانشجویان که در ایالت‌های مختلف آمریکا پراکنده بودند تلاش زیادی برای ترغیب دانشجویان به بازگشت به کشور و جلوگیری از فرار مغزها داشت.

البته دکتر عابدی هم پس از چهار ماه به خاطر فشار اعتراضات دانشجویی استعفا داد و در اواخر سال ۴۱ دکتر محمد علی مجتهدی به ریاست دانشگاه پلی تکنیک منصوب شد.

مجتهدی موفق شد بودجه سالیانه پلی تکنیک را به ۴۵ میلیون ریال رسانده و با استخدام متخصصان خارج از کشور که عموما از شاگردان قدیم البرز و یا فارغ التحصیلان پلی تکنیک بودند، سطح علمی و کیفیت پلی تکنیک را به حدی بالا برد که در کنکور های سال های ۴۲ و ۴۳ و ۴۴ با استقبال بسیار زیاد دیپلمه های ممتاز ریاضی کشور مواجه شد.

مجتهدی برای مصرف بودجه تعیین شده و جلوگیری از سوءاستفاده های احتمالی، هیئت امنای ۹ نفره ای را به تصویب رساند که متشکل از ۶ نفر از اساتیدِ بنام بود که هرکدام دریک رشته از شش رشته پلی تکنیک صاحب نظر بودند به اضافه نمایندگان وزارت دارایی و فرهنگ و تصمیمات مالی را از طریق این هیئت امنا به اجرا در می آورد.

در دوره ریاست دکتر مجتهدی راه و رسمی که از سال ۱۳۴۰ با تشکیل شورای صنفی برای پیگیری حقوق صنفی دانشجویان برقرار بود به نحو بهتری ادامه پیدا کرد و وی خود مشوق فعالیت های قانونی این شورا بود.

مرحوم مجتهدی که دکتری خود را در ریاضیات در کشور فرانسه به پایان رسانده بود، پس از انتصاب به ریاست پلی تکنیک، علاوه بر ایجاد تحولاتی در اعضاء هیات علمی به تاسیس آمفی تئاتر، رستوران، زمین ورزش و تجهیزات آزمایشگاهی همت گمارد و نظمی خاص را در دانشگاه برقرار کرد. پس از پایان یافتن دوره سه ساله وی در سال ۱۳۴۴ اقدام به تاسیس دانشگاه جدیدی کرد که بعدها دانشگاه صنعتی شریف نام گرفت.

بعد از دکتر مجتهدی، حدود یک سال و نیم، دکتر بینا ریاست پلی تکنیک را بر عهده داشت تا این که در اوایل سال ۱۳۴۶ (یا اواخر سال ۴۵) مهندس نفیسی به درخواست مسوولان وقت از امریکا به ایران بازگشت تا دوباره ریاست پلی تکنیک را به عهده بگیرد. شبی که مهندس نفیسی به ایران بازگشت دانشجویان و فارغ التحصیلان پلی تکنیک به فرودگاه رفتند و استقبال کم نظیری از وی به عمل آوردند.

با این حال دوره دوم ریاست مهندس نفیسی بر پلی تکنیک با ماجراها و حاشیه های فراوانی همراه بود. برخی دانشجویان گمان می کردند که مهندس نفیسی وابسته به رژیم بوده و اقدامات او در راستای تحکیم بنیان های قدرت است.

همچنین دانشجویان آن دوره که اکثرا از دانش آموختگان ممتاز رشته ریاضی بودند، قید عنوان «مهندس عملی» در مدارک خود را نامناسب می دیدند و با آن مخالف بودند. دولت وقت هم با سوءاستفاده از این فضا دائما مهندس نفیسی را به خاطر مسائل مختلف تحت فشار قرار می داد تا وی را مجبور به استعفا کند و سرانجام مهندس نفیسی پلی تکنیک را ترک کرد.

مسوول دفتر مهندس نفیسی با اشاره به علاقه شدید وی به پلی تکنیک می‌گوید: مهندس می گفت «آرزو دارم زمانی که مردم، من را در پلی‌تکنیک دفن کنیند که این دانشجوها که از روی من رد می‌شوند، روح من احساس آرامش کند. یکی از افکار بلند نفیسی این بود که بتواند در تمام استان‌ها یک پلی‌تکنیک تاسیس کند که متاسفانه نشد.

مهندس نفیسی با ترک پلی تکنیک هم دست از پیگیری آرزوی خود برنداشت. وی از اقوام و آشنایان و دوستانی که وسع مالی‌ مناسبی داشتند کنک گرفت و یک مدرسه فنی جدید به نام «تکنیکوم نفیسی»راه اندازی کرد. وی می‌گفت می‌خواهم در همه شهرستان‌ها شعبه ای از تکنیکوم نفیسی را تاسیس کرده و کاری کنم که دانشگاه تهران در قیاس با تکنیکوم به مثابه یک قوطی کبریت باشد!

وی نشان دانشگاه را هم به تقلید از دانشگاه MIT آمریکا، NIT زده بود و می‌گفت تکنیکوم را به حد و پایه‌های آنجا می‌رسانم.

پس از پیروزی انقلاب، مهندس نفیسی، چند ماهی را به دلیل پرونده ای که به اتهام همکاری با رژیم گذشته برای وی تشکیل شده بود در زندان اوین به سر برد که برای وی که خود را فردی غیرسیاسی و دوستدار توسعه فنی و مهندسی کشور و پایه گذاری مراکز دانشگاهی و علمی می‌دانست دور از انتظار بود. وی در دوران زندان هم از مسوول زندان در خواست کرد که دو اتاق در اختیارش بگذارند تا برای زندانیان کارگاه برقرار کند و آن ها را آموزش دهد!

روز محاکمه مهندس نفیسی تعداد زیادی از فارغ التحصیلان پلی تکنیک در دادگاه حاضر شدند و جو خاصی جلسه را تحت الشعاع خود قرار داد. نماینده دادستان در کیفر خواست مطرح کرد که پدر بزرگ مهندس نفیسی، ناظم الاطباء، طبیب ناصر الدین شاه بوده است و در نتیجه ایشان نسل اندر نسل در خدمت طاغوت بوده اند. در این جا آیت الله محمدی گیلانی، قاضی دادگاه، به نماینده دادستان گفت:« پسر را که به جای پدر نمی کشند.» ادامه کیفر خواست، اتهامات وی را تاسیس مدارس مختلط گوناگون اعم از پلی تکنیک و علم وصنعت و تکنیکوم و … اعلام کرد که باز هم آقای گیلانی می گفت «این ها که گفتید همه خدمات آقای مهندس نفیسی بود، اتهامات ایشان چیست؟» از دیگر موارد اتهام مهندس نفیسی نگهداری یک تفنگ تزئینی اعلام شد که نفیسی گفت «این تفنگ تزئینی است بیایید با همین تفنگ مرا بکشید!» اتهام دیگر وی معرفی یک جوان به ساواک اعلام شد که در همان جا پدر آن جوان از جا بر خاست و گفت: «پسر من صحیح و سالم است و این اتهام دروغی بیش نیست.» پس از آن فارغ التحصیلان پلی تکنیکِ حاضر در دادگاه که در میان آن ها برخی انقلابیون و مسوولان نهادهای مختلف نیز حضور داشتند، هر یک شهادت دادند و از مهندس نفیسی دفاع کردند.

آن طور که حاضران در دادگاه روایت کرده اند، پس از اظهارات شاهدان، آیت الله محمدی گیلانی با لحنی سرشار از احترام و دلجویی از مهندس نفیسی دعوت کرد که کنار وی بنشیند. در اینجا جو دادگاه بسیار پر هیجان شده و همه به سمت مهندس نفیسی هجوم می آوردند تا وی را ببوسند.

تالمات روحی مربوط به این دوران اما مهندس نفیسی را که با زیر و بم‌ها و پایین و بالای سیاست بیگانه بود تا واپسین روزهای حیات رها نکرد. وی سرانجام در ۲۲ مردادماه ۱۳۶۳ پس از بازگشت از سفر آمریکا و دیدن فرزندانش درگذشت اما پلی تکنیک تهران که از همان سال‌های نخست تاسیس به نام امیرکبیر مزین شده بود همچنان بالنده و پویا به حیات خود ادامه داد و همچنان پیشتاز توسعه صنعت در کشور است. دریغا که طی این سال‌ها کمتر یاد و نامی از پایه گذار خدوم پلی تکنیک شنیده می‌شود.

انتهای پیام