تا نظام اجتماعی را تولید نکنیم، نمیتوانیم نظام تمدنی، تولید کنیم
نشست تخصصی «فرهنگ، آینده و تمدن نوین اسلامی» روز یکشنبه ۱۵ بهمن با حضور دکتر توحید محرمی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، دکتر علیرضا کیقبادی، استاد دانشگاه و پژوهشگر صدا و سیما و حجت الاسلام دکتر عبدالعلی رضایی، عضو کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
در ابتدای این نشست، حجت الاسلام دکتر عبدالعلی رضایی به بحث تکامل گرایی پرداخت و گفت: براساس مبانی نظری، یک نگاه تکامل گرایی به جامعه و انسان وجود دارد. لذا تکامل، جزء لاینفک اصول اعتقادی ماست؛ مانند تکامل در خصوص پرستش حق. حال با این سوال که تمدن چیست؟ باید بگویم که، خاستگاه و زیربنای اصلی تمدن، جامعه است. زیرساخت جامعه چیست؟ عدهای معتقد هستند که اساس تشکیل جامعه، نیاز بشر است. عدهای دیگر معتقد به کمال طلبی هستند و بر این باورند که انسان به دنبال کمال است. عدهای نیز، نظم را اساس پیدایش جامعه می دانند. براساس نظریه پرستش که زیربنای اصلی تمدن است، بالاترین و قویترین نیاز انسان، نیاز به پرستش است که این نیاز، دو بُعد دارد: نیاز به پرستش حق و نیاز به پرستش شیطان.
دکتر رضایی با اشاره به نقشه جامع تمدنی ما، گفت: اولین بخشی که ما در این خصوص به آن احتیاج داریم، حوزه معرفتی و اندیشه ای است. آیا امروزه، حوزه معرفتی ما کفاف حوزه تمدنی را دارد؟ منابع معرفتی شامل معارف اعتقادی و کلامی است. این معارف، چقدر پاسخگوی نظام تمدنی است؟ نظام معرفت شامل معارف توصیفی و تکلیفی است. معارف توصیفی و اعتقادی، از مبدأ و معاد صحبت می کند. در معارف اخلاقی نیز، ما اخلاق فردی داریم ولی در اخلاق اجتماعی مشکل وجود دارد. در این خصوص باید اخلاق فردی به اخلاق اجتماعی و سپس به اخلاق تمدنی تبدیل شود. معارف تکلیفی یا احکام عمل که بایدها و نبایدهای عملی است؛ در این خصوص نیز، تکالیف فردی مشخص است ولی در تکالیف اجتماعی مشکل وجود دارد.
دکتر عبدالعلی رضایی گفت: تا نظام اجتماعی را تولید نکنیم، نمی توانیم نظام تمدنی، تولید کنیم. فلسفه تمدنی، نشأت گرفته از فلسفه اجتماعی است و فلسفه اجتماعی نشأت گرفته از فلسفه عام است.
در ادامه نشست، دکتر علیرضا کیقبادی با بیان مقدمه ای، گفت: از دیدگاه عموم مسلمانان، نخستین و عالی‌‌ترین نمونه آرمان از دولت اسلامی، دولت حضرت محمد (ص) است و انسان در چهار محور نفس و خویشتن، خانواده، اجتماع و دولت باید پرورش یابد. مهم‌ترین شاخص‌های مربوط به کلیت جریان تمدنی اسلام نیز به شرح زیر است:
۱- اسلام، مرجع و مبنا در امور سیاسی و اجتماعی است.
۲- عدالت، روح قوانین اسلامی و اصل اولیه تعالیم انبیا و بر هر امری مقدم است.
۳- شریعت، محور اساسی امر قانون‌گذاری در جامعه اسلامی است.
در مجموع نظام تمدنی از دیدگاه اسلام، برخاسته از وحی و احکام الهی است که در راستای اصول لایتغیر وحیانی و عقل بشری به کار گرفته می‌شود.
کیقبادی گفت: جامعترین تعریف در حوزه تمدن، تعریف ویل دورانت است. به نظر ایشان «تمدن، نظامی است اجتماعی که آفرینش فرهنگی را تسریع می‌کند. نظامی است سیاسی که عرف، اخلاق و قانون، نگاهدارنده آن است. نظامی است اقتصادی که با مداومت تولید و مبادله برقرار می‌ماند».
دکتر کیقبادی با اشاره به مفهوم آینده پژوهی افزود: آینده‌پژوهی، فرآیند مطالعه و بررسی آینده‌های محتمل از طریق روش‌های آینده‌‌پژوهانه است. در این فرآیند مراحل مهمی طی می‌شود که عبارتند از: شناخت تغییر، نقد و تحلیل آن، ترسیم آینده‌های مختلف و محتمل، ترسیم آینده مطلوب و در نهایت برنامه‌ریزی و تعیین راهبردهای دست‌یابی به آن. یکی از وجوه تمایز آینده‌پژوهی، عقلانیت موجود در آن است؛ زیرا خروجی فرآیند آینده‌پژوهی با اصول و معیارهای عقلی و منطقی بشر قابل بررسی و داوری است.
وی گفت: تمدن اسلامی پس از بارور شدن، از سه راه بر سرزمین های دیگر تأثیرگذار شد:
- ترجمه کتب عربی به زبانهای اروپایی در قرنهای پنجم تا هفتم هجری
- مواجهه مسلمانان با مسیحیان در اسپانیا، سیسیل و آشنایی آنان با فرهنگ و تمدن اسلامی در نقاط مختلف جهان اسلام
- تدریس و استفاده از کتب عربی که دانشمندان مسلمان، آنها را در مراکز علمی نوشته یا ترجمه کرده بودند
عوامل تهدیدکننده تمدن اسلامی ایرانی و امنیت پایدار ملی عبارتند از: دخالت عوامل بیگانه، موقعیت مرزی اقوام و نبود انسجام اسلامی و وحدت ملی. مجموعه عوامل اوجگیری تمدن اسلام نیز عبارتند از: ۱. نقش نخبگان جامعه در اوجگیری تمدن اسلامی مانند: ابن سینا، ملاصدرا و غیره ۲. نقش قدرت در اوجگیری تمدن اسلامی ۳. تحول‌پذیری و نوگرایی جامعه برابر با تحول و برخورد اندیشه‌ها ۴. عوامل اقتصادی اوج گیری تمدن اسلامی برابر است با امکانات طبیعی، فناوری و کار و تلاش و کوشش مداوم ۵. عوامل روانی اوجگیری تمدن اسلامی به مثابه خودباوری و خلاقیت ۶. عوامل فرهنگی اوج گیری تمدن.
دکتر کیقبادی موانع اوج گیری تمدن اسلامی را این چنین برشمرد و گفت: موانع روانی و فرهنگی، موانع سیاسی و موانع اقتصادی از جمله موانع اوج گیری تمدن اسلامی است.
در پایان، دکتر توحید محرمی، گفت: امنیت بستر ظهور تمدنها بوده و ناامنی سرآغاز افول تمدنها بوده است. رمز ماندگاری و توسعه تمدنها در حفظ و ارتقاء امنیت فرهنگی آنهاست. وقتی تاریخ تمدنها را مطالعه می کنیم می بینیم که اشاعه عناصر فرهنگی به سایر جوامع، از جمله امنیت مقتدرانه جوامع بوده است.
دکتر محرمی بیان کرد: تحرک و جابجایی سادات علوی و آمدن امام رضا به ایران را زمینه شروع تمدن ایرانی اسلامی با رویکرد شیعی می دانم و نمی شود ایرانیت خود و سرزمین ایران را نادیده بگیریم. مسلمانی صفتی است بر من ایرانی؛ ایرانی بودن خود را باید مدنظر قرار دهیم.
وی خاطر نشان کرد: تمدن وقتی اتفاق می افتد که سرریز شود و جوامع دیگر از آن استقبال و استفاده کنند. هرچه کنترل و تسلط یک نظام و تمدن به زیست محیط خودش بیشتر باشد و امنیت بیشتری برای شهروندان فراهم کند آن نظام متمدن‌تر است. اگر تمدنی بخواهد در مسیر ارتقا باشد باید هم قدرت زایایی داشته باشد و هم مقاومت در مقابل میرایی.
این پژوهشگر با بیان اینکه رمز ماندگاری تمدنها امنیت فرهنگی است، عنوان کرد: افسران این حوزه شعرا، نویسندگان، فیلمسازان و سایر هنرمندان هستند که باید تصویر درستی از ایران و اسلام ارئه دهند. این اغتشاشاتی که در جامعه خود در حوزه های مختلف می بینیم ناشی از آشفتگی مفهومی و درست تعریف نشدن مفاهیم است. آن قدر مسائل سطحی شده که شاعر، نویسنده و فیلمساز خود را مقید به حفظ هویت ایرانی اسلامی نمی داند و تقابلی برخورد می کند؛ فیلم می سازد و از ایرانیت خود سیاه نمایی می کند.
دکتر توحید محرمی در پایان سخنان خود، چالشهای امنیت فرهنگی را اینطور برشمرد و گفت: چالشهای امنیت فرهنگی برای تحقق تمدن نوین اسلامی عبارتند از:
- نگاه متفاوت به انسان در انقلاب اسلامی که نسبت به دیگر مکاتب، متفاوت بوده است
- چالش جمهوری و اسلامی
- چالش هویت ایرانی
- چالش قومی و فرقهای
- پالش کارآمدی حکومت
- چالش افراطیگری مذهبی در منطقه