قاجار دولتی هنرمند و نا موفق در سیاست بود
.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، سید احمد محیط طباطبایی این مطلب را در نشست تخصصی «نسبت میان قاجاریه ، هنر ایران و جهان »که به همت گروه هنرهای سنتی پژوهشگاه برگزار شد مطرح کرد.او با بیان اینکه هر دوره از ادوار تاریخی ایران دارای نو آوری بوده به نحوی که هیچ دوره ای در تکرار گذشته نبوده و همواره نو به نو شده است گفت :این نو شدن بر مبنای هویت ایرانی و پایگاه تاریخی اش بوده است به نحوی که مثلا معماری دوره سلجوقی با معماری ساسانی ،صفویه و قاجار متفاوت است .
محیط طباطبایی با بیان اینکه معماری خانه های چوبی کندوج مازندران ، خشتی یزد ، آجری دزفول و.. همه ایرانی اند هر چند به لحاظ مواد تشکیل دهنده و سبک و فرم تفاوت هایی دارند افزود:همه اینها بر اساس ریشه ایرانی و خاصیت اصلی هویت ایرانی که یک هویت ملی بر اساس تنوع فرهنگی است شکل گرفته است .
او ویژگی منحصر به فرد آثار ایرانی را در وجود نو آوری در تمامی ادوار تاریخی دانست و اظهار داشت : اما آنچه در اوایل دوره پهلوی اول و بیشتر در پهلوی دوم درگیر آن شدیم این است که نو شدن به مدرنیسمی تعریف شده که در تقابل با هویت ایرانی است و مدرن را در مقابل سنت قرار می دهد .
مشاور ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری گفت : این در حالی است که در همان زمان می بینیم انگلستان که پیشگام انقلاب صنعتی و دوره جدید است وابسته به شاخص های هویتی (معنوی و مادی )گام بر می دارد .
دوره قاجار درخشانترین ادوار هنری ایران
محیط طباطبایی با بیان اینکه از هنر سنتی به عنوان هنر ملی مبتنی بر روزگار امروز یاد می کنیم و مسلم است که تجربه گرانقدر از دوران گذشته و دستمایه های مختلف رسیدن به دوره جدید را رقم می زند ، شکوفاترین و درخشتان ترین ادوار هنری ۱۴ قرن اخیر ایران را دوره قاجار دانست .
او با طرح این پرسش که ویژگی های دوران قاجار چیست که آن را با دوران دیگر متمایز می کند تصریح کرد :دوره قاجار در قرن ۱۹میلادی یا ۱۳هجری شمسی ، همزمان با عصر ایدئولیژی ها ، تحولات ،تغییرات بزرگ دنیا و... همراه بود ، زمانی که همزمان با سالهای ۱۸۷۰میلادی یک روز نبود که خبری از یک کشف ، اختراع و ... به گوش مردم دنیا نرسد.
وی تصریح کرد : در چنین دوره ای قاجاریه در ایران حکومت می کند و چه بخواهد و چه نخواهد ایران درتعامل با اروپای آن دوره قرار می گیرد به خصوص که درآن زمان به غیر از عثمانی و ایران ، کشور مستقل دیگر در مرکز و غرب آسیا و شمال آفریقا وجود نداشت.
در چنین شرایطی با یک پدیده مستقل ملی به نام ایران روبرو هستیم که جایگاهی و آدمهایی در تعامل با روزگار خودش دارد .
او با اشاره به صفات قدیم کشور و اینکه ایران همواره در مسیر بین غرب و شرق عالم و در تعامل با آنها بوده است افزود : اینکه در دوره قاجار همواره درایران رد پای چین ، رم ، ژاپن ، یونان و در آن کشورها رد پای ایران را ببینید شگفتی است و این بده بستان ها شاخصه دوران قاجار است .
رییس ایکوم ایران گفت : اگر چه بعد از مغول و تجزیه ایران فرهنگی به دو کشور عثمانی و ایران صفوی ارتباطات و نقش تاریخی ایران شکسته و جایگاه تاریخی اش را به تدریج از دست می دهد و مسیرهای ورد به ایران تغییر می کند ولی در هر صورت وضعیت داخلی تداوم یافته دولت قاجار مجبور به تعامل با اروپا است.
ویژگی های دوره قاجار در ایران
محیط طباطبایی در ادامه با اشاره به ویژگی های دوره قاجاریه در ایران ، مدیریت ایرانی و از بالقوه به بالفعل در آوردن را از صفات ایرانی ها دانست و گفت : در این دوره فروش مواد خام در ایران رواج نداشته و همواره مواد به شکلی تبدیل و بعد فروخته می شده اند به نحوی که محصول دامداران عشایر ایران گوشت ، لبنیات ، پوست و مو نبوده بلکه بصورت گلیم ، جاجیم و ... عرضه می شده است .
به عنوان نمونه آهن اصفهان به فولاد و فرآورده های دیگر تبدیل می شد، ابریشم لاهیجان در کاشان به زری بافت تبدیل و سپس فروخته می شده است .
او اظهار داشت: این ویژگی تا زمانیکه اخلاق نامیمون فروش نفت خام در ایران باب می شود ادامه دارد و در آن زمان نیز اگر ایرانی می اندیشیدیم نفت را خام نمی فروختیم و آن را تبدیل به پتروشیمی و محصولات دیگر می کردیم.
محیط طباطبایی با اشاره همزمانی حکومت قاجاریه در ایران با قرن نوزدهم و اینکه ویژگی های این دوره باعث می شود هنرمند ، صنعتگر و متفکر در تعامل جدید با جهان به آفرینش های جدید دست بزند ، مهمترین پدیده رنسانس که سبب تبدیل اروپا به این شکل در آید را گوتنبرگ و اختراع ماشین چاپ اعلام کرد و افزود : این اختراع باعث شد علم از حالت اشرافی به عام شد و این امکان را فراهم کرد که طبقه متوسط عالم و هنرمند فقیر با هنرهای جهان آشنا شود .
به گفته او ، ورود ماشین چاپ در زمان قاجار به ایران باعث پیشرفت ایرانی ها شده است .
وی در ادامه صوای از بحث های سیاسی حکومت قاجار به برخی از شاخص های این دوره اشاره و تنها اثر ثبت جهانی تهران را کاخ گلستان اعلام کرد که یکی از دلایل متمایز شدن آن از سایر آثار ویژگی هنری اش است .
ناصرالدین شاه دلیل تمایز کاخ گلستان
او افزود : کاخ گلستان از آن جهت که آثار هنری بسیاری را در خود جای داده از سایر آثار متمایز نیست بلکه به دلیل شخصیت منحصر به فرد ناصرالدین شاه به لحاظ هنرمند بودنش است که متمایز شده زیرا ناصرالدین شاه در هر خانواده ای تولد می یافت حتما هنرمند می شد .
رییس ایکوم ایران با اشاره به این نکته که ناصر الدین شاه فاقد شاخصه های سیاسی بود تصریح کرد : وی در هنر عکاسی از عکاسان تراز اول دنیا بوده و در طراحی ،خطاطی و شاعری دستی داشت .
محیط طباطبایی با بیان اینکه ناصرالدین شاه در کاخ گلستان کارگاه های هنری، نقاشی ، خوشنویسی و ... با حضور هنرمندان سرشناس ایجاد می کرد تصریح کرد :اینها باعث شد که کاخ گلستان بانی مکتب تهران و تولید کننده هنر شود که این امری منحصر به فرد در تاریخ است.
به گفته وی ، هنر دوره قاجار نه تنها خطوط تاریخی را از بین نمی برد بلکه در داخل خطوط قدیمی نو آوری به وجود می آورد.
او تصریح کرد : رفتار ناصرالدین شاه در ایران الگوهایی را به وجود می آورد که خطوط قدیم را از بین نمی برند بلکه درآنها نو آوری ایجاد می کند به عنوان نمونه در اصفهان که دوره طلایی اش صفویه است بیشترین آثار متعلق به دوره قاجاریه است بدون آنکه آثار دوره صفویه را تخریب کند بلکه راه آن را ادامه داده است .
وی با انتقاد از اینکه هنر امروز با تخریب دوره های قدیم همراه است خاطرنشان کرد که شواهد نشان می دهد هنر قاجار خطوط تاریخی اعم از خطوط معماری ، نقاشی، خوشنویسی و ... را به رسمیت می شناسد .
او افزود :همزمان با قرن نوزدهم و فرو ریختن امپراتوری های قدیم و شکل گیری جغرافیای سیاسی در جهان، تغییر طبقات حاکم از اشرافیت به فئودال و به دورانی که طبقه متوسط به عنوان موتور طبقه هنری روی کار می آید ؛تعامل ایران با جهان در ویترین قاجار صورت می گیرد و این ویترین هنر و فرهنگ چند هزار ساله ما را در این دوران نمایان می کند.
رییس ایکوم ایران در ادامه قاجاری را دولتی هنرمند دانست که در سیاست موفق نیست و گفت : مردم ایران نیز در دوران قاجار همزمان با قرن تکرار ناپذیر و حساس نوزدهم میلادی دست به شگفتی ها و نو آوری هایی زده اند که نظیرشان در دوره های دیگر نیست به نحوی که دوره قاجار اوج دوره تولیدات هنری و مستظرفه و اوج ورود هنرهای جدید به ایران و عمومی شدن آنها اعم از تئاتر ، عکاسی و سینما است.
او با اشاره به اینکه درگذشته همواره هنر در خانواده ها انتقال می یافته و این مختص دوره قاجار نیست گفت : یکی از بحران های میراث فرهنگی در ایران این است که نسل ما به آینده نمی اندیشد و تنها حال برایش مهم است در حالیکه آینده برای افرادی مهم است که گذشته را مهم می شمارند .
مشاور ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در پایان با اشاره به وجود آثار زیادی از دوره قاجار در موزه ملی ایران تصریح کرد : هنر قاجار تنها کتاب ،جلد ،قلمدان و... نیست بلکه دوره قاجار از حکومت آقا محمد خان شروع و به پهلوی اول ختم می شود که در این سالها اتفاقات مهمی در ایران نظیر مشروطه نیز رقم می خورد .
او گفت :فراوانی آثار میراث فرهنگی قاجار به این علت است که آدمهای که درآن دوره زندگی می کردند به جز حفظ ارزش های خانوادگی، تاریخی و گذشته در اندیشه نو کردن آنها بوده اند به نحوی که چیزی از ارزش هایش کم نشود و به دلیل اینکه خطوط تاریخی را حفظ کرده اند و از این رو احساس نمی کنیم که یک رفتار نو گرایانه در آن زمان اتفاق افتاده بلکه تداوم شکل قبل است که در شکل نوگرایی عصر قاجار دیده می شود .