اولین گردهمایی آینده پژوهان آموزش عالی با حضور جمعی از اساتید فرهیخته و آینده پژوه و به همت گروه آینده پژوهی و نظریه پردازی در آموزش عالی روز یکشنبه در موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی برگزار شد.

طاهری نیا تصریح کرد: اساسنامه‌ای برای شبکه متخصصان تعریف و فرآیند آن طی شده است و شورای راهبردی و سیاست گذاری دارد. در اساسنامه میزهای پژوهشی مسئله محور، مدت دار و بین رشته ای پیش بینی شده است که طولانی مدت، عام، تخصصی تک رشته نیست.

رییس موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی ادامه داد: در دستگاه آموزش عالی واحد سنجش نگرش دانشگاهیان به عنوان ظرفیت جدید ایجاد شده است تا در مسائل مختلف نظر اعضای هیات علمی، کارکنان دانشگاه و دانشجویان را جویا شویم و براساس آن تحلیل‌ها و راهکارها را پیدا کنیم و به مسوولان ذیربط ارجاع دهیم.

طاهری نیا درباره به محور گفتگو که آینده آموزش عالی را چگونه می بینید، گفت: باید هر مقوله ای را اول تعریف و برای آن تعریف به اجماع برسیم. باید روی کلمه آینده تمرکز کنیم که آینده آموزش عالی منظور کدام آینده است؟ آینده ممکن یعنی آینده ای که عقل انسان امکان وقوع آن را ممکن می داند و منع نمی کند. آیا آینده باور پذیر است؟ یعنی آینده ممکنی است که قرائن و شواهد علمی آن را تایید می کند که این آینده ممکن است بدست بیاید، یا آینده محتمل است؟ یعنی این که بگوییم در سه سال آینده احتمالا به این نقطه خواهیم رسید که احتمال آینده پژوهی از این جنس است و تفاوت آن با آینده ممکن این است که در آینده محتمل از یک بازه زمانی خاص صحبت می‌شود.

وی افزود: اما به غیر از آینده‌های ممکن و محتمل و مطلوب، آینده مقدر را هم اضافه می کنم یعنی آینده ای که به آن اعتقاد داریم. من و شما می گوییم که متاورس دارد می‌آید و کنشگر اصلی یادگیری می شود، اما اتفاقی مانند کرونا افتاد که سیستم را بر هم زد. بنابراین آینده مقدر را نباید نادیده گرفت. آینده مقدر یعنی چیزی که خارج از محاسبات علمی و مطالعه به عنوان تحول جهانی همه فراینده ها را تحت تاثیر قرار می دهد.

رییس موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی افزود: اگر بخواهیم آینده را بشناسیم، آینده شناس هستیم، اگر بخواهیم آینده را پیش بینی کنیم آینده نگری است و اگر می خواهیم آینده را شکل دهیم آینده نگاری است. اگر بخواهیم آینده را ببینیم آینده گرایی است و اگر بخواهیم آینده را بسازیم آینده پژوهی است. باید بگویم هیچ کدام از اینها نیستیم. آینده نگران هستیم. نمی دانیم آینده چه می شود و برای آن چه راهکاری باید ارائه دهیم؟

طاهری نیا ادامه داد: باید آموزش عالی را تعریف کنیم این تحولات کجای آموزش عالی را می تواند تغییر دهد و کجای آن را نمی تواند؟ آینده ای که از آن صحبت می کنیم آیا یاد دهنده را می تواند حذف کند، آیا فراینده را می تواند حذف کند؟ اصلا آینده می تواند نسبت آموزش و اشتغال را برهم زند. آیا آینده محتمل می تواند نسبت بین آموزش و انتخاب را برهم زند؟ یعنی من را مجبور کند برخلاف انتخاب خود درس بخوانم. آیا آینده می تواند مدرسه و دانشگاه را حذف کند؟

وی خطاب به اساتید گفت: آینده آموزش عالی را چگونه تصور می کنید؟ سیاست گذار چگونه خود را برای این آینده محتمل یا ممکن آماده می کند؟

آینده را تخیل جمعی می‌سازد

مقصود فراستخواه عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی نیز در این گردهمایی گفت: با جادو و جنبل آینده درست نمی شود آینده نیاز به تحلیل دارد. آینده را تخیل جمعی می سازد و خیال یک وزیر یا استاد و رییس دانشگاه نمی تواند آن را بسازد. در واقع این استاد و رییس و وزیر هم در این تخیل جمعی باید خود را تعریف کنند.

وی با بیان این که تخیل آینده آموزش عالی یک جانبه نمی شود و باید تخیل جمعی باشد، گفت: ۱۴ میلیون تحصیل کرده آموزش عالی داریم و باید بدانیم که این تعداد در کنار جمعیت کل کشور آموزش عالی ایران را چگونه در نظر می گیرند.

فراستخواه درباره بعضی از تعارضات درونی دانشگاه اظهار داشت: یکی از این تعارضات، تعارض اختیار و مسوولیت است. همه می گوییم مسوولیت اجتماعی دانشگاه در حالی که دانشگاه در کشور تا چه میزان اختیار دارد که بتواند مسئولیت بزرگی را در کشور در اختیار بگیرد؟ وزارت علوم چه میزان اختیار دارد؟ در دانشگاه اعضای هیات علمی چه میزان اختیار دارند؟ بنابراین دوگانه بزرگی که پیش رو داریم این است که ارزش های بقا در ایران در حال رشد است و ارزش های خود بیانی در حال پسرفت است. رییس دانشگاهی که بخواهد خود و دانشگاه را سرپا نگه دارد، از این دانشگاه آینده ای در نمی آید.

عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی در ادامه گفت: نقش بزرگی برای دانشگاه قائل هستیم، اما چقدر انتظار داریم که او به ما بگوید که حقیقت چیست و چقدر مرجعیت دارد؟

وی افزود: یکی دیگر از دوگانه های آموزش عالی دوگانه نخبه و جامعه است. جامعه ایران هم از نخبگان سنتی و هم از نخبگان جدید عبور می کند. جامعه امروز ما یک جامعه نخبه پرور نیست؛ می خواهد نخبه پرور باشد، اما نمی خواهد نخبه سالار باشد. دانشجویان نسل جدید دیگر دانشجویانی نیستند که با ذوق و شوق پای صحبت استاد بنشیند. در گذشته زمانی که سرکلاس برای دانشجویان صحبت می کردم از ذوق از چشم های آنها اشک جاری می شد، اما امروز می گویند که حرف خود را بزن و برو و معتقدند که ما جای آنها را گرفته ایم.

وضعیت اقتصادی بر آموزش عالی تاثیر گذاشته است

در ادامه علی اکبر صفوی، رئیس کارگروه آموزش مجازی وزارت علوم گفت: تحولات فناورانه، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در آینده تاثیرگذار است. بحث فناوری فقط بحث های معمول آموزش نیست. در آینده بسیار نزدیک در چشم هایمان لنز می گذاریم و از آنجا به اینترنت و همه داده ها وصل هستیم و در مرزهای ما به راحتی می توانند آپلود و دانلود کنند.

صفوی با بیان این که وضعیت اقتصادی به شدت روی آموزش عالی اثر گذاشته است، تصریح کرد: از نظر اقتصادی شرایط کشورهای اقتصادی بزرگ دنیا چه می شود؟ گرایش ها چگونه تغییر می کند؟

رییس کارگروه آموزش مجازی وزارت علوم ادامه داد: بُعد دوم مهارت های مورد نیاز برای استادان و دانش آموختگان است که این موارد در کجای صحنه هستند؟ مهارت هایی که برای انقلاب های صنعتی و برنامه نویسی دنیا لازم است، کجاست؟ چرا می خواهیم برنامه درسی بگذاریم و فرآیند تعریف کنیم؟ بحث مهارت ها برای استادان و دانشجویان و ابعاد آن کجاست؟ از نظر مشارکت در حل مسائل کلان کشورهای جهان در گذشته دانشگاه ها چقدر نقش داشته اند و الان نقش آنها چگونه خواهد بود که به شدت به شرایط سیاسی و اقتصادی کشورها وابسته خواهد بود. روش آموزش و همکاری های ملی و بین المللی چگونه خواهد بود؟ از نظر روش آموزش به شدت تغییرات خواهیم داشت.

صفوی گفت: در زمینه تحولات فناورانه، اقتصادی، سیاسی به کجا می رویم و اگر بخواهیم پیشرفت کنیم به کجا باید برویم؟ در زمینه مهارت ها کجا هستیم و چقدر برنامه ریزی کرده ایم؟ و ساختارهای ما چگونه است؟

وی افزود: بر مبنای مسائلی که گفته شد ساختار آموزش عالی برای دانشگاه چگونه است؟ و از نظر اعتبارات چه برنامه ریزی شده است؟ بنابراین باید جدا از هم مسایل را تحلیل کنیم.

چالش های پیش روی دانشگاه

یدالله مهرعلی زاده عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: آنچه درباره دانشگاه می شود پیش بینی کرد بحث دانشگاه مستقل از بازار و دولت، در مقابل دانشگاه وابسته به بازار و تجاری شدن و حاکمیت دولت روی دانشگاه ها است. دانشگاه از زمانی که شکل گرفت، همیشه با این چالش‌ها و اختلافات به لحاظ درهم آمیختگی یا نزاع در حوزه تولید و کسب معرفت و دانش و قدرت و ثروت و منزلت که مولفه های کلیدی بودند، روبرو بوده است.

وی گفت: سوالی که اکنون قابل طرح است این است که دانشگاهی که در گذشته این اندازه چالش در چهار حوزه معرفت، قدرت، ثروت و منزلت اجتماعی داشته است، در آینده چقدر متاثر از این حوزه ها خواهد بود.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: پیش بینی آینده دانشگاه های ایرانی هم به لحاظ علمی هم به لحاظ ارتباط و ساختاری ناشی از تعاملی است که دولت و نظام حکمرانی ایران با جامعه بین الملل دارد و این تقابل با جامعه بین الملل چه از سوی آنها چه از سوی ما ایجاد شده، باعث شده است فشار زیادی بر هویت آزاد آموزش عالی ایران وارد شود. به طوری که هویت علمی،‌ ارتباطی و ساختاری دانشگاه ها متاثر از این روابط بین المللی شده است و  فشارهایی از سوی نهادهای مرجع و ساختارهای درونی دانشگاه وارد می شود که در آینده می تواند اثرات منفی برای هویت و بازنمایی دانشگاه مستقل ایرانی بدنبال داشته باشد.

وی گفت: در چهل سال گذشته دانشگاه بیش از حد ایدئولوژیک شده است که باعث می شود دوگانه دانش و قدرت را تغییر شکل دهد و این تغییر شکل را برای ساختارهای دانشگاه، در جذب هیات علمی، نظام جذب دانشجو و برنامه های درسی، نظام عزل و نصب ها در مدیریت دانشگاه ها و ساختارهای غیررسمی که معاونان فرهنگی در دانشگاهها ایجاد کرده اند، می بینیم.

وی گفت: وضعیتی که در دانشگاهها وجود داشته پیش بینی می کنیم طی سالهای آینده شدت بیشتری بگیرد و این شدت به نوعی ناشی از هویت مستقل حوزه های علمیه و هویت مستقل دانشگاه است.

وی پیش بینی کرد که در آینده با توجه به نحوه تعاملات دولت با جامعه بین الملل از یک طرف و از طرف دیگر کاهش قدرت دانشی و درونی دانشگاه در مقابله فشار ذی نفعان بیرونی، ساختارها و ارتباطات و روابط علمی دانشگاه حال و هوای خاصی بگیرد.

وی ادامه داد: شکل گیری نظامی ها برگرفته از دانشگاه جندی شاپور ایران بود که بر مبنای آنها قالبی را طراحی کردند. اما این نظامی ها بعد از مدتی که دلیل تفکرات بسته تقریبا حذف شدند، اما دانشگاه هایی که در همان دوره یا بعدها بوجود آمدند توانستند بقای خود را حفظ کنند و در عرصه های جهانی به عنوان دانشگاه های برتر و تاثیرگذار عمل می کنند.

وی ادامه داد: آنچه برای آموزش عالی پیش بینی می کنیم این است که فشارهای بین المللی از یک طرف و فشارهای درونی می تواند به تعامل تبدیل شود، اما چون تحت تاثیر یک قرائت خاص از ایدئولوژی و دین و روابط انسان ها بیرون از جامعه قرار دارد، می تواند در آینده چالش هایی را برای دانشگاه ایجاد کند.

مهمترین شاخص های آموزش عالی

گلناز مهران عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در باره آینده آموزش عالی گفت: جوابگوی نیازهای جامعه نیستیم و از نظر منطقه ای و در حوزه خلیج فارس دانشگاه هایی شکل گرفته که در ۱۰ سال آینده امکان رقابت با آنها را نخواهیم داشت. از نظر بعد بین الملل اگر تصور بر این است که جوان ما در عرصه جهانی رقابت کند، این را نمی بینیم.

وی درباره مهمترین مشخصه های دانشگاهها گفت: دانشگاه های برتر دنیا بهترین دانشجویان و بهترین استادها و بهترین پژوهشگران را به کار گرفتند و دانشگاه های خود را بین المللی کردند. در واقع از بهترین استعدادهای دنیا استفاده کردند. دومین شاخص منابع است در واقع بودجه دولتی، شهریه ها و گرنت ها و امکان مالی نه تنها پژوهش را راحت می کند؛ بلکه یادگیری را هم تسهیل می بخشد.

مهران افزود: مهمترین شاخص حکمرانی خوب است. در حکمرانی خوب صحبت از چارچوب حمایتی می شود؛ صحبت از دید استراتژیک، نوآوری، انعطاف پذیری، فرهنگ عالی بودن، خود مختاری، استقلال و آزادی آکادمیک می شود. سوالی که بوجود می آید این است که آیا با این حکمرانی غیر دموکراتیک در آموزش عالی، اصلا می توانیم در این زمینه پیشرفتی داشته باشیم؟

ضرورت آینده پژوهی و آینده نگاری

روح‌الله سهرابی مشاور وزیرعلوم در برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی گفت: بخشی از اتفاقاتی که الان می بینیم ناشی از بی توجهی به روندهایی است که از گذشته رخ داده است. دوستان باید یک سری آینده نگری ها و آینده پژوه هایی می کردند که نکردند و این اتفاقات افتاده است. بنابراین با کمک هم بتوانیم تحلیلی درستی از آینده داشته باشیم و آینده را تاریک نبینیم و تلاش کنیم وضع بهتر شود.

وی با بیان این که انسان های امیدوار لزوما موفق نمی شوند، اما  انسان های ناامید حتما ضرر می کنند، افزود: با یکدیگر جمع شدیم و تلاش می کنیم فضای موجود را که با آن مواجهه هستیم، بهتر کنیم.

سهرابی با اشاره به بودجه پایین وزارت علوم در گذشته،‌ اظهار داشت: با این شرایط، امکانات و محدودیت ها که دائم از سوی افراد و کشورهای مختلف در هجمه هستیم، چه کار باید انجام دهیم تا مشکلات را حل کنیم و تلاش کنیم که بهبود پیدا کنیم.

وی با بیان دغدغه خود در زمینه آینده پژوهی فزود: روسای دانشگاه ها آینده پژوهی در اسناد ارایه نکرده اند. بطور مثال در بحث گرفتن دانشجو، توسعه فیزیکی و خیلی موارد دیگر به رقابت و توسعه بی محابا، بی برنامه و بی منطق افتاده ایم. جاهایی مانند موسسه پژوهش و برنامه ریزی باید آینده نگاری و آینده پژوهی را شکل دهند و این خوراک دوستانی باشد که سند راهبردی و سند تحول را تدوین می کنند و هرکدام جدا فکر نکنند.

سهرابی گفت: الان مشخص نیست که واقعا وظیفه دانشگاه چیست؟ می خواهد دانشجو تربیت کند و بگوید وظیفه من دانش آموخته و دانشگاه این است که فردی را تربیت کند و شغل آنها به دستگاه های دیگر ارتباط دارد.

وی در ادامه افزود:  وقتی استادی جذب می شود با آن شرایط سخت رسوب می کند و دانشجو می گیرد که موظفی آن پر شود که اینها دغدغه است. استاد می خواهد رسمی و رسمی آزمایشی شود، بعد دانشجو ندارد یا رشته جذاب نیست.

سهرابی گفت: باید روی دانش آموزان کار شود؛ چرا که چند سال بعد آنها دانشجو می شوند. آنها چه تفکر و دغدغه و رویکردهایی دارند.  ما با افراد دست اول روبرو نیستیم، در حالی او به دانشگاه و به دست استاد می رسد که نگرش و مهارت های او از قبل شکل گرفته است.

رتبه پایین به کاری گیری دانش

علیرضا اسدی عضو هیات علمی گروه آینده پژوهشی پژوهشگاه نیرو گفت: بین رتبه تولید دانش و به کاری گیری دانش همبستگی وجود دارد، یعنی کشورهایی که رتبه دانش بالایی دارند، رتبه به کارگیری دانش بالا هم دارند. رتبه تولید دانش ایران ۱۴ است، اما رتبه به کارگیری دانش آن ۱۱۷ است؛ در حالی که در آمریکا رتبه تولید دانش سه و رتبه به کارگیری دانش ۱۷ است. رتبه تولید دانش ژاپن ۱۱ و به کارگیری آن سه است. تقریبا یک همبستگی مستقیم وجود دارد.

وی افزود: ما در جایی قرار داریم که نه تنها هرز رفت منابع داریم، بلکه از تولید دانش خودمان هم نمی توانیم استفاده کنیم و احتمالا کسان دیگری از آن استفاده می کنند و بعد اصرار داریم که این روند را ادامه دهیم.

شاخص های دانشگاه های برتر

زهرا گویا عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی گفت: شاخص هایی برای دانشگاه ها برتر معرفی می شود که تلاش داریم خود را به آنها بچسبانیم. یک دوگانه ضعف و قلدری در دانشگاه ها وجود دارد. از یک طرف با کسی نمی خواهیم تعامل داشته باشیم و از طرف دیگر می خواهیم بگوییم برتریم و توانایی رقابت داریم.

گویا افزود: در این رقابت یکی از شاخص های دانشگاه برتر این است که برنده جایزه نوبل داشته باشد که نزدیک آنها نیستیم و از طرف دیگر داشتن دانشجویان خارجی است. یعنی دانشگاه های خوب دنیا بهترین دانشجویان خارجی را جذب می کنند و از هر پدیده اجتماعی و سیاسی که در هرجای دنیا رخ داده بهترین ها را جذب کردند؛ مثل اتفاقی که در فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی رخ داد که می توانستیم دهها استاد و پژوهشگر برجسته را جذب کنیم، اما گفتیم که شاید جاسوس باشند و این کار را نکردیم.

وی ادامه داد: برای این که بگوییم به این مرتبه رسیده ایم، دانشجوی خارجی را به خرج موسسات خودمان می آوریم.

گویا گفت: در حال حاضر در دانشگاه ها دستور از بالا به پایین است. اگر بخواهیم تعامل بین المللی داشته باشیم،‌ اساس آن بر گفتگو، احترام متقابل، نگاه کمتر سیاسی به علم و پژوهش و حداقلی رعایت اصول دمکراتیک است.

دانشگاه باید از چنبره دولت خارج شود و رقابتی عمل کند

در ادامه محمد جواد صالحی عضو هیئت علمی موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی گفت: دانشگاه باید از چنبره دولت خارج شود و رقابتی پیش رود و مهارت دانشجویان را باید ارتقا دهیم چراکه دانشجو مرکز است.

وی افزود: دور شدن از استقلال دانشگاهی تنش و فشاری است که بر ما وارد شده است و دستوری اجرا کردن و کنترل دانشگاه از دیگر معضلات ماست.