فتنه‌گری ترکیبی اینترنتی به‌مثابه ابزاری برای جنگ ترکیبی
مقام معظم رهبری در یکی از دیدارهای اخیر خویش با تاکید بر اینکه جبهه دشمن امروز دست به تهاجم ترکیبی علیه مردم ایران زده است، اشاره فرمودند که این تهاجم ترکیبی یا جنگ ترکیبی همزمان دارای جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، رسانه‌ای و دیپلماسی است.[۱] همچنین ایشان معتقدند که «ما بیشتر از خیلی از کشورها، دشمن داریم؛ دشمن هم راه‌های نفوذ را پیدا می‌کند و یکی از راه‌های نفوذ، همین مسئله فضای مجازی است»[۲]. این یادداشت به منظور تبیین ارتباط این دو فرمایش رهبر معظم انقلاب، که در دو برهه زمانی متفاوت صورت گرفته است، با استفاده از تحقیقات «مرکز ارتباطات راهبردی ناتو» به معرفی و کارکرد «فتنه‌گری ترکیبی اینترنتی» به عنوان یکی از ابزارهای تلاقی فضای مجازی و جنگ ترکیبی و ضرورت و بایسته‌های پژوهشی در این موضوع می‌پردازد.
امروزه رسانه‌های اجتماعی به طور فزاینده‌ای برای حمایت از اقدامات سیاسی، نظامی و غیره کشورها مورد استفاده قرار گرفته‌اند. درگیری‌های دو دهه گذشته در دنیا نشان داده است که مبارزه برای تسخیر قلوب و اذهان مردم به اندازه فعالیت‌های جنبشی مهم است و رسانه‌های اجتماعی نقش مهمی در این فرآیند ایفا می‌کنند. هم بازیگران دولتی و هم غیردولتی به طور موثر از رسانه‌های اجتماعی برای به دست آوردن حمایت از اقدامات خود، جذب اعضای جدید، فریب و ارعاب دشمن و حتی استفاده از آن برای فعالیت‌های نظامی سنتی مانند جمع آوری اطلاعات یا فرماندهی و کنترل استفاده می‌کنند. با توجه به این شرایط، نیاز است مطالعاتی و مباحثاتی در مورد چگونگی استفاده از رسانه‌های اجتماعی به عنوان یکی از ابزارهای جنگ ترکیبی(هیبریدی) انجام شود.
جنگ ترکیبی، به راهبرد پیچیده‌ای اطلاق می‌شود که ترکیبی از نبردهای متعارف، نامتعارف، سایبری، روانی و اطلاعاتی را در خود جای می‌دهد و متناسب با آن طیف گسترده‌ای از ابزارها را به شیوه متقارن یا نامتقارن درنبردی غیرخطی مورداستفاده قرار می‌دهد. ابعاد و مولفه‌های این جنگ که اصطلاحاً به آن جنگ هیبریدی می‌گویند، فعالیت‌های نظامی متعارف و غیرمتعارف، جنگ تبلیغاتی و رسانه‌ای، جنگ اقتصادی و انواع تحریم‌ها، جنگ سایبری، دیپلماسی و مذاکره، جنگ روانی و اطلاعاتی، تروریسم، شورش و ناآرامی اجتماعی را شامل می‌شود.[۳] همچنین درگیری و جنگ‌های ترکیبی شامل تلاش‌های چندلایه ای است که برای بی‌ثبات کردن یک دولت کارآمد و قطبی کردن آن جامعه طراحی شده است.[۴]
غرب مدعی است که روسیه در درگیری خود با اوکراین از فتنه‌گری ترکیبی اینترنتی به عنوان ابزاری در جنگ ترکیبی خود علیه آن کشور استفاده می‌کند و ادعا می‌کند که این درگیری‌ها نشان می‌دهد که چگونه از هویت‌ها و حساب‌های جعلی برای انتشار روایت‌ها از طریق رسانه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها و نظرات وب‌محور به منظور دستکاری، آزار و اذیت یا فریب مخالفان استفاده می‌شود. گزارش‌های متعددی درباره به کارگیری افرادی برای انتشار اطلاعات نادرست، شایعات یا حقایق جعلی، ورود به بحث‌ها و پر کردن فضاهای اینترنتی مرتبط با موضوعات با پیام‌ها یا سوءاستفاده‌ها گزارش شده است.[۵] البته خود غرب نیز همین روش‌ها و ابزار را علیه کشورهایی که با آنها مخالف است از جمله جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار می‌دهد و لذا لازم است با تحلیل این تحقیقات که خود غربی‌ها انجام داده‌اند با شیوه‌های جنگی آنها به‌منظور دفاع بهتر آشنا شد. به هر حال، فتنه‌گری ترکیبی هنوز یک پدیده نسبتا ناشناخته است. اگر چه چنین فعالیت‌هایی به طور گسترده شناسایی شده‌اند، اما تاثیرات آنها اندازه‌گیری نشده است، به‌ویژه به این دلیل که تشخیص بین فتنه‌گری‌های پولی و افرادی که صرفاً نظرات خود را بیان می‌کنند دشوار است.
فتنه‌گری ( ترولینگ) اینترنتی به عنوان یک اصطلاح بسیار جدید و بسیار محاوره‌ای، تعریف دقیقی ندارد. با این حال، فرهنگ لغت شهری، فتنه‌گر را به عنوان شخصی تعریف می‌کند که «پیام فتنه‌انگیز عمدی را به یک گروه خبری یا تابلوی پیام ارسال می‌کند و قصد ایجاد حداکثر اختلال و مشاجره را دارد»[۶]. برخی از نظریه پردازان از تعریف مشابهی استفاده کرده‌اند: هارداکر به تعریف رایج‌تر شناخته شده اشاره می‌کند که فتنه‌گری را به عنوان «پست کامنت‌های آتش‌افروزانه با هدف تحریک دیگران به درگیری» توصیف می‌کند.[۷] تعریف دیگری با برجسته کردن بی‌هدفی آشکار فتنه‌گری، کمی فراتر می‌رود: «فتنه آنلاین، عملی است برای رفتار فریبنده، مخرب یا نفاق‌افکن در یک محیط اجتماعی در اینترنت بدون هدف ابزاری آشکار»[۸]. تفاوت در اینجاست؛ یک فتنه اینترنتی کلاسیک بدون هیچ هدف ابزاری ظاهری عمل می‌کند، در حالی که فتنه‌گرهای ترکیبی، یک ایدئولوژی خاص را منتقل می‌کنند و مهمتر از همه، تحت هدایت و دستور یک فرد خاص عمل می‌نمایند. ویژگی اصلی فتنه‌گرهای اینترنتی کلاسیک ایجاد نوسانات احساسی در مخاطبان آنها است. تنها هدف این فتنه‌گرهای کلاسیک شوکه‌کردن، عصبانی‌کردن، ترساندن یا تهدیدکردن یا به بیان ساده، تحریک عاطفی خوانندگان است. هدف ثانویه فتنه‌گرهای کلاسیک جلب توجه مخاطبان تا زمانی که ممکن است. اما ناگزیر، این منجر به اولین نیت - آسیب عاطفی - می شود.[۹] به همین دلیل، فتنه‌گرهای کلاسیک با هیچ ایدئولوژی، باور یا مجموعه‌ای از اطلاعات واقعی (یا نادرست) همسو نیستند، محتوا فقط ابزاری است در دست آنها برای اجرای هدف اصلی خود، یعنی برافروختن.[۱۰] امّا فتنه‌گرهای ترکیبی یک هدف اضافی ذاتی دارند. فتنه‌گرهای ترکیبی که تحت شرایط جنگ ترکیبی متولد می‌شوند را می‌توان به عنوان «جهش» بین قوانین و نقش‌های محیط اینترنت و اهداف واقعی جنگ اطلاعاتی که توسط یک دولت مدیریت می‌شود، توصیف کرد.[۱۱]
به نظر می‌رسد ویژگی‌های فتنه‌گرهای ترکیبی مانند فتنه‌گرهای کلاسیک باشد. فقط نیت آنها متفاوت است. و با دانستن اهداف آنها، زنجیره‌ای از تفاوت‌ها در اقدامات فتنه‌گرهای ترکیبی وجود دارد که آنها را از فتنه‌گرهای کلاسیک متمایز می‌کند. به عبارتی، در نگاه اول، تشخیص فتنه‌گرهای ترکیبی از فتنه‌گرهای کلاسیک دشوار است، اما در تلاش برای درک هدف اصلی فتنه‌گرهای کلاسیک، می‌بینیم که فتنه‌گرهای ترکیبی «متمایز» هستند، زیرا آنها نسبت به فتنه‌گرهای معمولی، انحراف و کج‌روی در جامعه ایجاد می‌کنند. این انحرافات اساساً با اطلاعات نادرست، انتشار تئوری‌های توطئه و جنجال‌ها و غیره مرتبط است. فتنه‌گر ترکیبی هرگز از فتنه‌گر بودن دست نمی‌کشد، به این معنی که ضمن وجود تحریک عاطفی ، همچنین از پیام‌های اطلاعات نادرست و انتشار تئوری‌های توطئه به عنوان ابزاری برای تهدید عمل می‌کنند.
لذا بایستی از علوم ارتباطات، انسان‌شناسی اجتماعی، علوم سیاسی، و تخصص فناوری اطلاعات برای به دست آوردن درک بهتر از پدیده فتنه‌گری ترکیبی اینترنتی و توسعه روش‌هایی برای شناسایی فتنه‌گری و ارزیابی تاثیر آن بر افکار عمومی، با سود بردن از هر دو روش تحقیق کمی و کیفی، استفاده شود. این نوع تحقیقات می‌توانند فرصتی را برای ارزیابی پتانسیل خطر فتنه‌گری ترکیبی اینترنتی فراهم کرده و توصیه‌هایی در مورد چگونگی کاهش اثرات فتنه‌گری هنگام استفاده به‌عنوان ابزاری در جنگ ترکیبی، ارائه نمایند.
از منظر علوم اجتماعی، «دفاع سایبری» یک حوزه تحقیقاتی نسبتاً جدید است. اهمیت درک اصطلاح «سایبر» (شامل، استفاده یا ارتباط با رایانه‌ها، به ویژه اینترنت) و مشاهده آن در بحث‌های امنیتی و دفاعی بسیار گسترده‌تر به دلیل چندین پدیده در حال افزایش است:[۱۲]
۱. توسعه سریع فناوری که بر هر جنبه و عملکرد جامعه تاثیر می‌گذارد.
۲. توسعه سریع تکنیک‌های جنگ ترکیبی در شرایط چالش‌های امنیتی امروزی.
۳. و در ادامه نکته قبلی، سایبر به عنوان کانالی برای اجرای جنگ ترکیبی با همه تنوع آن - از حمله مستقیم به سیستم های اطلاعاتی گرفته تا جنگ اطلاعاتی و نفوذ به رسانه‌های جمعی و غیره- عمل می‌کند.
برای تحقیق در این موضوع، لازم است محققان بر نقش سایبر در جنگ اطلاعاتی با تمرکز ویژه بر نقش تاکتیک‌های جنگ ترکیبی و فتنه‌گری ترکیبی در رسانه‌های اینترنتی تاکید نمایند. بنابراین، وظیفه اصلی این نوع تحقیق خاص، اندازه‌گیری چگونگی و میزان تاثیر برخی فعالیت‌های سایبری بر افکار عمومی است. نتایج تحقیق، رویکردی برای ارزیابی پتانسیل خطر فتنه‌گری ارائه کرده و توصیه‌هایی را در مورد چگونگی محافظت از دولت و جامعه در صورت استفاده از فتنه‌گری ترکیبی به عنوان ابزار جنگ ترکیبی ارائه کند. برای درک اهمیت فتنه‌گری ترکیبی، محققان بایستی از یک رویکرد چند رشته‌ای استفاده کنند - نظریه پردازی پدیده‌های فتنه‌گری ترکیبی توسط کارشناسان علوم ارتباطات انجام می‌شود، در حالی که ارزیابی تاثیر فتنه‌گری در افکار عمومی توسط دانشمندان علوم سیاسی انجام می‌پذیرد.
این دو بخش، روش‌ها و رویکردهای علمی متفاوتی را اعمال می‌کنند، اما هر دو به نتایج عملی منجر می‌شوند:
روش شناسایی فتنه‌گری ترکیبی در محیط رسانه‌ای اینترنتی.
ارزیابی تاثیر فتنه‌گری ترکیبی شناسایی‌شده بر افکار و بحث عمومی.
بنابراین، بخش اول این نوع تحقیق چارچوبی نظری برای تحلیل رسانه‌های اجتماعی و اینترنتی به عنوان سلاحی برای دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی تحت چالش‌های جدید ژئوپلیتیکی بایستی ترسیم کند و بخش دوم شامل مجموعه‌ای از داده‌های تجربی از محبوب‌ترین پورتال‌های خبری کشورهای هدف به زبان‌های رسمی و محلی آن کشور باشد، البته لازم است برای ارزیابی نتایج به دست آمده، از هر دو رویکرد کمی و کیفی سود برده شود.
در نتیجه، این نوع مطالعه به بررسی مسائل زیر بایستی بپردازد:
۱. فتنه‌گری ترکیبی و استراتژی سیاسی- نظامی کشور مهاجم: دیدگاه‌های نظری و قانونی.
۲. فتنه‌گری ترکیبی در کشور هدف: چشم‌انداز رسانه‌ای و اقدامات کمی برای شناخت و شناسایی فتنه‌گرها.
۳. تاثیر بالقوه فتنه‌گری ترکیبی: برای تغییر شکل دادن افکار عمومی؛ ارزیابی کیفی فتنه‌گری ترکیبی که توسط جامعه زبان رسمی کشور هدف درک شده است.
ارزیابی کیفی فتنه‌گری ترکیبی که توسط جامعه زبان‌های محلی کشور هدف درک شده است.
۴. آموزش برای کاربران عادی اینترنت که به فتنه‌گری ترکیبی واکنش نشان می‌دهند.
از این رو، بخش اول چنین گزارشی، پیشینه نظری را باید بیان کند و اصطلاحات کلیدی مانند جنگ ترکیبی، جنگ اطلاعاتی، فتنه‌گری و فتنه‌گری ترکیبی را که در تحقیق کاربرد دارند، تعریف نماید. در نتیجه، تجزیه و تحلیل راهبرد رسمی سیاسی-نظامی کشور مهاجم در مورد جنگ اطلاعاتی، ارزیابی اینکه آیا دفاع سایبری و فتنه‌گری بخشی تعریف شده و جدایی ناپذیر از راهبرد این کشور هستند، ضروری است. علاوه بر این، با بررسی نمونه‌هایی از فتنه‌گری طرفدار کشور مهاجم که توسط کشورهای دیگر تجربه شده است، توجه ویژه‌ای به تناقضات بین راهبرد رسمی کشور مهاجم و اجرای عملی آن معطوف خواهد کرد.
بخش دوم چنین تحقیقی توجه خود را بایستی به چشم‌انداز رسانه‌ای در کشور هدف و پتانسیل آن برای استفاده از ابزارهای تبلیغاتی طرفداران کشور مهاجم و فتنه‌گری ترکیبی معطوف کند. همچنین اقدامات کمی مورد نیاز برای تشخیص و شناسایی فتنه‌گرها و به‌ویژه فتنه‌گرهای طرفدار کشور مهاجم را مشخص کند. با استفاده از یک رویکرد انتقادی روش‌شناختی، تحلیلی برای آزمایش اینکه آیا واقعاً فتنه‌گرهای ترکیبی قابل شناسایی و پولی طرفدار کشور مهاجم وجود دارند یا خیر، طراحی شود و اگر تایید شد، بایستی تعیین کند که آنها مسئول چه سهمی از نظرات آنلاین هستند و رفتار واقعی و تاثیر بالقوه آنها چیست.
بخش سوم این نوع تحقیق، تحلیل کیفی تاثیر فتنه‌گری ترکیبی است. محقق بایستی با ایجاد تعدادی گروه‌های کانونی براساس معیارهای اجتماعی-اقتصادی و زبانی، تعدادی از نظرات واقعی را که توسط فتنه‌گرهای طرفدار کشور مهاجم ارسال شده است، آزمایش کند. این نوع تحقیق علاوه بر برچسب زدن چندین نوع پیام فتنه‌گری، لازم است کارایی هر نوع را نیز تخمین بزند. در نتیجه، محقق گروه‌های اجتماعی را ارزیابی می‌کند که در برابر فتنه‌گری و انواع خاصی از پیام‌های فتنه‌انگیز، و همچنین به‌طورکلی تحت تاثیر رسانه‌های آنلاین، آسیب‌پذیرترین و مقاوم‌ترین هستند. بنابراین در بخش پایانی چنین تحقیقی، محقق باید تلاش کند تا یک ارزیابی کلی از فتنه‌گری به‌عنوان یک راهبرد جنگ اطلاعاتی و همچنین تعیین راهبردهای قابل اجرا برای مقابله با فتنه‌گری طرفداران کشور مهاجم ارائه نماید.
پی‌نوشت‌ها
[۱]- دیدار مقام معظم رهبری با فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی ارتش، ۱۹/۱۱/۱۴۰۰
[۲] - دیدار مقام معظم رهبری با جمعی از فرماندهان نیروی انتظامی، ۸/۲/۹۸
[۳] - https://www.imna.ir/news/554417
[۴] - Pindják, Peter(۲۰۱۴). Deterring hybrid warfare: a chance for NATO and the EU to work together?. NATO Review
[۵] - Latvian Institute of International Affairs, Riga Stradins University(۲۰۱۶). Internet Trolling as a hybrid warfare tool: the case of Latvia. Riga: NATO Strategic Communications Centre of Excellence.
[۶] - Troll, Urban dictionary, ۲۲ September ۲۰۰۲, http://goo.gl/u4bnJC
[۷] - Latvian Institute of International Affairs, Riga Stradins University(۲۰۱۶).
[۸] - Erin E. Buckels, Pauld D. Trapnell, Delroy L. Paulhus, Trolls just want to have fun, Personality and Individual Differences ۶۷ (۲۰۱۴): ۹۷
[۹] - Jonathan Bishop, Representations of ‘trolls’ in Mass Media Communication: A Review of MediaTexts and Moral Panics Relating to ‘Internet Trolling’. International Journal of Web Based Communities ۱۰, no. ۱ (۲۰۱۴): ۷.
[۱۰] - Claire Hardaker. Trolling in Asynchronous Computer-Mediated Communication: From User Discussions to Academic Definitions. Journal of Politeness Research: Language, Behavior, Culture ۶, no. ۲ (۲۰۱۰): ۲۱۵–۴۲.
[۱۱] - Chris Elliott, The Readers’ Editor On… pro-Russian trolling below the Line on Ukraine Stories, The Guardian, May ۴, ۲۰۱۴, http://goo.gl/uxKIhD
[۱۲] - Latvian Institute of International Affairs, Riga Stradins University(۲۰۱۶).