جلسه نقد و بررسی «ایده مسئولیت فرهنگی شرکت‌ها» با حضور دکتر مسعود کوثری (عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران)، دکتر کیومرث احمدی (عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی)، دکتر آرمین امیر (عضو هیات‌علمی دانشگاه علامه‌طباطبایی و رئیس پژوهشکده فرهنگ و رسانه این دانشگاه) و دکتر مجید امامی (عضو هیات‌علمی دانشگاه امام صادق (ع)) و با دبیری دکتر مصطفی اسدزاده (عضو پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات)، دوشنبه ۹۹/۱۰/۲۲ به صورت مجازی برگزار شد.

در این برنامه ابتدا دکتر کیومرث اشتریان (عضو هیات علمی دانشگاه تهران) و دکتر بشیر خالقی‌پور (دانش‌آموخته دکتری فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) به ارائه و معرفی این ایده پرداختند و سخنرانان، نکات خود را در نقد آن عرضه داشتند.

در بخش اول این برنامه کیومرث اشتریان با بیان اینکه مسئولیت اجتماعی معطوف به خدمات نهادی‌ست و به سطح هنجارها و ارزش‌های فرهنگی- فردی ورود نمی‌کند، به تعریف مسئولیت فرهنگی پرداخت و اظهار داشت: مسئولیت فرهنگی، نظریه‏ای‌ست که به طرح مفهوم مسئولیت‏پذیری شرکت‏ها در برابر فرهنگ طرفین یک مبادله اقتصادی می‏پردازد. مسئولیت اجتماعی با تاکید بیشتر بر خدمات، فرهنگ را به حاشیه برده است. از طرف دیگر وجود نارسایی‏های مفهوم مسئولیت اجتماعی در پاسخ‏گویی به انتظارات و نیازها، باعث شده نقش فرهنگ در ارتباطات تجاری کمرنگ شود و به ارزیابی فرهنگی در زمینه آثار جانبی تولیدات شده، توجهی نگردد. از این حیث، هدف این نظریه تبیین مفهوم مسئولیت فرهنگی و ویژگی‏ها و کارکردهای منحصر به‌فرد آن برای تسهیل ارتباطات تجاری بین‌المللی و تعاملات اقتصادی و جلوگیری از آسیب‌رساندن فعالیت‏های اقتصادی به فرهنگ‌هاست و از سویی به ظرفیت مشارکت بخش خصوصی در حل مسائل فرهنگی شهری و تامین بودجه‏‌های برنامه‏‌های فرهنگی تاکید دارد.

عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه شرکت‌ها در مبادلات تجاری خود مسئولیت فرهنگ‌سازی دارند، بازشناسی و تفاهم فرهنگی و نیز مسئولیت صلح فرهنگی ملل طرفین مبادلات اقتصادی را ازجمله مسئولیت‌های مهم شرکت‌ها در این حوزه برشمرد.

اشتریان مولفه‌های مسئولیت فرهنگی را در سه سطح «سازمان»، «جامعه هدف» و سطح «جامعه بین‌الملل» تعریف و تشریح کرد: از مولفه‌های مسئولیت فرهنگی در سطح سازمان، می‌توان به رشد سواد فرهنگی کارکنان، خلاقیت و نوآوری و فرهنگ نشان تجاری اشاره کرد. تطابق‌پذیری فرهنگی محصولات و خدمات، احترام به ارزش‌های فرهنگی و دینی، تقویت تنوع فرهنگی، ترویج فرهنگ اعتماد و ارتقای سواد عمومی ازجمله مولفه‌های سطح دوم و بهبود ارتباطات میان‌فرهنگی، ترویج فرهنگ صلح و دوستی، معرفی فرهنگ‌ها به ملل و ایجاد زمینه گفتگوی فرهنگ‌ها از مولفه‌های مسئولیت فرهنگی در سطح سوم هستند.

او در پایان سخنان خود مجدداً اهمیت توجه به مسئولیت فرهنگی را متذکر و یادآور شد: باتوجه به اینکه محصولات و خدماتی که شرکت‌ها ارائه می‌دهند، به جهت لجام‌گسیختگی و فقدان هنجار خاص، رفتار افراد را تغییر می‌دهند، لذا باید در این زمینه دخالت کرد. ما با تاکید بیش از حد بر مسئولیت اجتماعی، مسئولیت فرهنگی را فراموش کرده‌ایم. لذا ما باید مسئولیت فرهنگی را از زیر یوغ مسئولیت اجتماعی بیرون بکشیم و آن را مستقل کنیم.

بشیر خالقی‌پور در ادامه تکمیل معرفی ایده مسئولیت فرهنگی شرکت‌ها تصریح کرد: در اسناد برخی شرکت‌ها در حوزه مسئولیت‌پذیری به طور خاص، بیشتر بر اهداف توسعه و حوزه ارتقا و بهبود برند تمرکز شده است. برنامه این شرکت‌ها نارسایی‌ها خصوصاً در حوزه فرهنگ دارند ازجمله اینکه اساساً تعریف حوزه فرهنگ، به‌مثابه جزئی از یک کل در مسئولیت اجتماعی درنظر گرفته می‌شود. هم‌چنین زمانی که در این شرکت‌‌ها بحث از حوزه فرهنگی می‌شود، عموماً به بحث‌های عمرانی و زیرساخت‌های مربوط به فرهنگ پرداخته می‌شود نه به مباحث محتوایی. مورد سوم این است که عموماً رویکرد شرکت‌ها به تقویت فرهنگ سازمانی‌ست نه تقویت ریشه‌های فرهنگی و خلاقیت کارکنان درحالی‌که مسئولیت فرهنگی به دنبال حل ریشه‌ای و فرهنگی مشکلات اجتماعی و بحران‌هایی‌ست که در جامعه هدف وجود دارد.

پس از ارائه و معرفی ایده مسئولیت فرهنگی شرکت‌ها، مسعود کوثری به مشکلات موجود در این زمینه اشاره و ابراز کرد: ما هنوز در مفهوم‌پردازی این مفهوم، در ابتدای راه هستیم. به عبارت دیگر هنوز ادبیات گسترده وجود ندارد و افراد هنوز گستره آن را در مفهوم‌پردازی مشخص نکرده‌اند. به همین دلیل با مسئولیت اجتماعی هم‌پوشانی‌هایی دارد و تبدیل به مفهوم روشنی نشده است. نکته دیگر این است که ما با سه مفهوم از فرهنگ مواجه هستیم که باید تکلیف خود را با آن‌ها روشن کنیم. یکی فرهنگ به‌مثابه کالاهای فرهنگی‌ست، دوم فرهنگ به‌مثابه فرهنگ مصرف‌کننده است که این مورد هم درراستای تولید و مصرف است  و سومین مفهوم، فرهنگ به‌مثابه سبک زندگی‌ست که به نظرم این مورد، مفهوم بزرگ‌تری از دو مورد قبلی‌ست. یعنی به اینکه آثار زیانبار آن کالا توسط آن شرکت مطرح شود و یا به ایمن‌کردن جامعه منجر شود، برمی‌گردد. لذا باید نقاط ترجیحمان را مشخص کنیم که اگرچنین نباشد، ممکن است باعث ایجاد ابهام ‌شود و هرکسی کار خود را تحت عنوان مسئولیت فرهنگی قلمداد کند.

عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه این ایده می‌تواند ایده خوبی باشد، تاکید کرد: در دنیا به جهت اینکه تاکنون کسی آن را مطرح نکرده، ایده خوبی‌ست و می‌تواند با مفهوم‌پردازی و رشد و گسترش، این جای خالی را پر کند. لذا نباید با این تفکر که تاکنون کسی آن را عنوان نکرده، از طرح آن و یا نقدهای احتمالی آن ترسید.

کیومرث احمدی هم با اعلام موافقت با رویکرد و نظر کیومرث اشتریان در ایده مسئولیت فرهنگی شرکت‌ها، خاطرنشان کرد: مسیر و جهتی که در این دیدگاه و نظریه وجود دارد، مسیر درستی‌ست و من صحبت‌های آقای اشتریان را می‌پذیرم. به این دلیل که در حوزه مسئولیت‌پذیری اجتماعی، نگاه فردی نیست بلکه یک نگاه اجتماعی‌ست و اگر بتواند این نقطه‌ضعف مسئولیت‌پذیری اجتماعی را پوشش دهد و یک نگاه فردی به قضیه داشته باشد که سازمان‌ها و کارکنان مجموعه بتوانند به‌مثابه یک شهروند و یک فرد، ملاحظات فرهنگی و کمربند ارزشی خود را تقویت کنند و ما شاهد جامعه‌ای باشیم که از نظر فرهنگی پایدار باشد، گام‌، گام بسیار مثبتی و قابل قبولی‌ست.

عضو هیات‌علمی دانشگاه سنندج به انتقادهای برآمده از دیدگاه‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی و شکل‌گیری نظریات جدید به‌عنوان ماحصل آن‌ها، اشاره و عنوان کرد: افراد بسیاری دیدگاه‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی را، دیدگاه‌ ابزاری می‌دانستند و در مقام نقد آن‌ها برآمدند. از نقد نظریات مسئولیت اجتماعی، یک دیدگاه هنجاری شکل گرفت با این مضمون که مسئولیت‌های اجتماعی و ملاحظات فرهنگی را به خاطر اینکه اهمیت دارند، رعایت کنیم نه به این دلیل که برای سازمان ما دستاورد دارند. لذا مسئولیت فرهنگی می‌تواند بر این بخش تمرکز کند و در راستای نقد مسئولیت‌پذیری اجتماعی، می‌تواند تفاوت ظریف و مناسب‌تری با آن داشته باشد.

د ر ادامه این نشست، سیدمجید امامی، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع)، ایده مسئولیت فرهنگی را در بخش خصوصی ایده‌ای نو و مفید دانست و تاکید کرد اگر مسئولیت فرهنگی از جامعه مطالبه نشود، به بیراهه کشیده خواهد شد. وی ضمن انتقاد از تفکیک امر فرهنگی از امر اجتماعی، اینگونه تفکیک را امری وارداتی دانست و خوساتار پرهیز از جداکردن فرهنگ و اجتماع شد. امامی همچنین خواستار توضیح ایده‌پردازان درخصوص تفاوت مسئولیت فرهنگی با پیوست فرهنگی شد.

آرمین امیر، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، نیز ایده مسئولیت فرهنگی را ایده‌ای حائز اهمیت خواند و با بیراهه‌کشیده شدن موضوع مسئولیت اجتماعی، توجه به ایده مسئولیت فرهنگی را مهم تلقی کرد. رئیس پژوهشکده فرهنگ و رسانه دانشگاه علامه طباطبایی، عنوان مسئولیت فرهنگی سازمانها را مناسبتر از مسئولیت فرهنگی شرکتها خواند و موضوع نحوه اجرای ایده مسئولیت فرهنگی را مورد پرسش قرار داد و گفت: باید در این ایده مشخص شود که قانع کردن شرکتها در موضوع مسئولیت فرهنگی آنها چگونه صورت می‌گیرد. وی همچنین تاکید کرد تولید ادبیات این ایده باید غنی شود و اجرای آن نیازمند کار میدانی است.

منتقد آخر این ایده، اسماعیل غلامی‌پور، پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، بود. وی این ایده را مانع ندانست و تاکید کرد باید تعریف این ایده محدودتر شود و مرزهای مفهومی آن مشخص شود. باید در تبیین این ایده دقیقا معلوم شود که با مسئولیت اجتماعی چه تفاوتی دارد؟

پس از بیان نقدها، کیومرث اشتریان و بشیر خالقی‌پور ضمن توضیحاتی تلاش کردند به نقدهای مطرح‌شده پاسخ دهند.