گزارش نشست نقد و بررسی کتاب «پساکلانشهر ( ادوارد سوجا)»
در اولین جلسه از نشست‌های نقد متون شهری عنوان شد:
توسعه جامعه انسانی تنها از طریق شهر اتفاق می‌افتد
ادوادر سوجا در کتاب «پساکلانشهرها» برای تفسیر تغییرات امروز در شهرهای مدرن خوانشی فضامند از تاریخ تطور شهر را پیشنهاد می‌دهد که با نگاه خطی – تاریخی پیش از او متفاوت است.
کتاب «پسا کلانشهرها» نوشته ادوارد سوجا در اولین جلسه از سلسله نشست‌های حلقه مطالعاتی نقد و بررسی متون شهری که به همت گروه «شهر و زندگی روزمره» در انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات برگزار می‌شود، مورد نقد و بررسی قرار گرفت.
ایمان واقفی که مسئولیت برگزاری این مجموعه نشست‌ها را بر عهده دارد در توضیح این کتاب و دلیل انتخاب آن برای نقد و بررسی در این جلسه گفت: « ادوارد سوجا نویسنده کتاب «پساکلانشهرها» به عنوان یکی از مهمترین متخصصان حوزه شهرشناسی در دنیا با مشاهده تغییراتی اساسی که در مناسبات شهری جامعه آمریکا در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی اتفاق افتاده بود، سه گانه‌ای را به رشته تحریر درآورد که سعی دارند همین تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مد نظرش را به نوعی نظریه پردازی کنند. از این روی کتاب «پسا کلانشهرها» پس از دو کتاب «جغرافیاهای پسامدرن» و «فضای سوم» کامل کننده این مجموعه به شمار می‌رود.»
واقفی در ادامه گفت: « افول دولت رفاه به دلیل بحران ۱۹۷۳ که در آمریکا اتفاق افتاد، تغییر ساختار اقتصادی از اقتصاد فوردیستی به پسافوردیسم و نئولیبرالیزم، فرایندهای جهانی شدن و همچنین تمرکز زدایی از صنایع به حومه و کشورهای دیگر و البته بست و گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی که خود منجر به تولد مشاغل دانش بنیان شده‌اند را می‌توان از مهمترین تغییراتی برشمرد که سه گانه سوجا بر بستر آنها شکل گرفته است.»
فضامندی در مطالعات شهری
او با اشاره به این نکته که وامداری سوجا به هانری لوفور و البته میشل فوکو او را در زمره اندیشمندان پست مدرن قرار می‌دهد ادامه داد: « واقعیت این است که سوجا تلاش می کند با کمک گرفتن از نظریات لوفور و فوکو یک نظریه شهری پسامدرن را در این کتاب ارائه دهد. برای این کار هم خوانشی فضامند از تاریخ تطور شهر ارائه می‌دهد که با نگاه تاریخی، خطی و البته اجتماعی ماقبل خود متفاوت است. نگاهی خطی که تغییرات شهری را یا با اتکاء به وقایع اجتماعی و یا زمانبندی‌های تاریخی فهم می‌کند. در واقع او به دو بعد زمان و جامعه در فهم شهر بعد فضا را اضافه می‌کند. فضایی که خودش می‌تواند علتی برای تغییر وضعیت اجتماعی باشد.»
واقفی در ادامه گفت : « با توجه به این نکته که سوجا به گسست مدرن و پست مدرن اعتقاد دارد می‌توان اینگونه برداشت کرد که منظور او از مفهوم پست مدرن نوعی تجویز فضای سوم است که از «هتروپیا»ی فوکو و فضای سوم لوفور وام گرفته است. او شکلی از فضای سوم را ربط می‌دهد به مفهومی با عنوان «دیگری کردن» که اشاره به افرادی دارد که تلاش می‌کنند از پیکره شهر و گفتمان‌های آن فراتر رفته و آنها را بازتولید کنند. در واقع مفهوم دیگری کردن اشاره به فضاهایی دارد که امکان فراروی را برای شهروندان فراهم می‌کند. او با اشاره به متون مختلف به خوبی نشان داده که چگونه فضای سوم در شهرهای امروزی رشد کرده‌اند. از این روی می‌توان اینگونه برداشت کرد که او به وجوه دیگری از مفهوم پسامدرن التفات دارد که باید در نظر گرفته شود.»
شهر و توسعه جامعه انسانی
در ادامه جلسه آیدین ترکمه که نقد و بررسی کتاب را بر عهده داشت با ارائه خلاصه‌ای از فصول کتاب به توضیح کلیتی از محتوای کتاب پرداخت: « سوجا کتاب را با این عبارت از لوفور آغاز کرده است که «توسعه جوامع انسانی فقط در زندگی شهری تصور پذیر است»، عبارتی که فلسفه کلی حاکم بر نگارش این کتاب را نشان می‌دهد. کتابی که مهمترین تلاشش نقد تاریخ‌گرایی در نظریه اجتماعی شهر است. یکی از مهمترین گزاره‌های این نظریه نیز در اولویت قرار گرفتن تولید فضا است که به واسطه شیوه سرمایه‌دارانه تولید به وجود آمده است. از این روست که باید توجه داشت که او از اینکه پست مدرن خوانده شود چندان ابایی ندارد.»
ترکمه در ادامه گفت: « نویسنده کتاب برای مواجهه با جامعه امروز به نوعی هستی شناسی سه وجهی قائل است که متشکل از اجتماع، تاریخ و فضا به شمار می‌رود. او بر این باور است که هرگونه مواجهه با جامعه امروز باید از خلال همین هستی شناسی اتفاق بیافتد. نکته اینجاست که هرچند، وقتی نویسنده بر هستی شناسی فضایی تأکید می‌کند درون‌مایه‌های لفوری خود را نشان می‌دهد، اما در این کتاب ما با نوعی تبارشناسی مواجه هستیم که سوجا از آن به عنوان تبارشناسی فضامندشده یاد می‌کند. رویکردی که او را به فوکو نزدیک می‌کند.»
از صحبت‌های این منتقد اینگونه بر‌می‌آید که هدف سوجا از نگارش این کتاب تأکید بر قدرت تبیینی چرخشی باشد که او با عنوان چرخش فضایی از آن نام می‌برد: « سوجا تاریخ را تاریخ فضا قلمداد می‌کند. به این معنا که تلاش می‌کند تا نشان دهد روابط فضایی چه تأثیری در شکل دادن به جوامع داشته‌اند. جالب اینجاست که در اندیشه او به لحاظ هستی شناختی جغرافیا به تاریک تقدم دارد. کما اینکه بر خلاف تصور رایج، معتقد است که مکان‌های شهری بر کشاورزی و مازاد آن در پیدایش تمدن بشر مقدم بوده‌اند.»
ترکمه در ادامه گفت: «بر اساس نظریات سوجا ما با شکل جدید از کنترل و حمکرانی مواجه خواهیم بود که باید بر اساس تلاش برای دستیابی به عدالت فضایی و دموکراسی دوباره مورد بازنگری قرار گیرد. سوجا به این نکته اشاره می‌کند که در نظریات سیاسی رایج صحبت چندانی از نابرابری‌ها به میان نمی‌آید و این در حالی است که دموکراسی یا عدالت چیزی جز دموکراسی فضا نیست. از این روست که باید کل این ادبیات از منظر فضایی مورد بازاندیشی قرار گیرد.»
همچنین بر اساس گفته‌های سخنران حاضر در جلسه می‌شد به این نکته پی برد که جنبش‌های اجتماعی در شهرهای امروزی بیش از هر چیز جنبش‌هایی فضایی هستند تا صرفاً اجتماعی. نکته‌ای که تا کنون در مباحث نظری مغفول مانده است.
نقد درونی
بخش دیگر این جلسه به ارائه نقد و نظر دربارة مفاهیم مورد بحث در این کتاب و همچنین کاربرد نظریات شهرشناسانه ادوارد سوجا در جامعه ایران پرداخته شد. از این روی آیدین ترکمه پس از ارائه توضیحاتی درباره فصول مختلف این کتاب به این نکته اشاره کرد که هر چند نویسنده خود نگاهی خطی در شناخت تاریخ شهرها را زیر سؤال می‌برد اما با در نظر گرفتن انقلاب تئولیتیک در رشد و توسعه شهرها که یازده هزار سال پیش صورت گرفته است، عملاً خود او نیز فرایندی خطی را برای مطالعه خویش برگزیده است. از این روست که باید گفت هرچند سوجا تلاش زیادی کرده تا در سپهر نظری پست مدرن گام بردارد اما همچنان خواننده را با تصویری خطی از تاریخ مواجه می‌کند.»
او در ادامه گفت: « هرچند تلاش سوجا این است که از مفهوم شهر به عنوان موجودیتی کران‌مند استفاده کند اما باز به خوبی روشن نمی‌کند که از چه شکل نظریه پردازی برای توضیح چنین چرخشی استفاده کرده است. از این روست که رویکرد پسامدرنی که اتخاذ کرده است به همین دلیل بنیان هستی شناسی خود را از دست می‌دهد.»
اما ایمان واقفی درباره ارتباط اندیشه سوجا با جامعه امروز ایران گفت: « به نظر من اندیشه این نویسنده جایی به درد مطالعات ایرانی می‌خورد که از ایدئولوژی سخن می‌گوید. درست است که سوجا اقتصاد سیاسی را نقد نمی‌کند اما در عوض پیکان نقد او به سمت نیروهایی است که منجر به همگون سازی در اجتماع می‌شوند. این نقد نیز به خوبی در مفهوم «دیگری کردن» (Othering) مشهود است که در کتاب «فضای سوم» بدان اشاره می‌کند. اینجا او از فضاهایی در شهر صحبت می‌کند که امکان به وجود آمدن دیگری‌هایی را فراهم می‌کند. امکانی که مطالعه آن برای فهم جامعه امروز ایران می‌تواند مفید باشد.»
او همچنین در پایان به این نکته اشاره کرد که باید در مواجهه با این کتاب حواسمان باشد که نویسنده نه رویکردی تجویزی که رویکردی تحلیل – توصیفی را برای فهم شهرهای امروزی در نظر داشته است.
حلقه مطالعاتی نقد و بررسی متون شهری که به همت گروه «شهر و زندگی روزمره» انجمن مطالعات فرهنگی ایرانی و با همکاری معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران برگزار می‌شود، در نظر دارد که هر سه هفته یک بار به نقد و بررسی یکی از متون تازه انتشار یافته در حوزه مطالعات شهری بپردازد. این جلسات در انجمن جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی برگزار خواهند شد.