نشست مجازی «وضعیت رسانه‌های چاپی در دوران کرونا»از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا با حضور دکتر مجید رضاییان، دکتر علی‌اکبر قاضی‌زاده و دکتر داود نعمتی انارکی سه شنبه ۲۴ تیر ۹۹ ازسوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این برنامه مجید رضاییان به بحث درباره مطالعات روزنامه نگاری و مطالعات رسانه ای پرداخت و درباره تاثیر کرونا بر این حوزه تصریح کرد: امروز تکنولوژی فضایی را ایجاد کرده که به هر وسیله ارتباطی، اسم رسانه ارتباطی گذاشتیم در حالی که فرق است میان این دو و آن چیزی که جایگاهش به مرور محدودتر شد، روزنامه نگاری بود. روزنامه نگاری جایگاه بسیار محدودی پیدا کرده و این به معنای این نیست که روزنامه نگاری به حاشیه می رود بلکه جایگاه خودش را در جدال بین خرد و تکنولوژی پیدا خواهد کرد. ما در سال ۲۰۲۰ در آستانه آن پارادوکسی هستیم که در آستانه وب۲ هم گفته میشد‌. این دوگانگی خود را نشان می دهد و کرونا با ورود خود آن را مضاعف کرد. ما در حرکت از وب۲ به وب۳ به طور ناگهانی با کرونا مواجه شدیم. هرچند اگر کرونا هم نبود، مطالعات روزنامه نگاری همچنان به حاشیه می رفت.

او در ادامه با انتقاد از شرایط ایجادشده ناشی از وب۲ گفت: وب۲ و شبکه های اجتماعی برای روزنامه نگاری بحران ایجاد کردند. این به این معنا نیست که شبکه های اجتماعی کارکردی به معنای رسانه ندارند بلکه کارکردیست که جریان قدرت را تبدیل کرده به قدرت جریانی‌. باید توجه داشته باشیم که روزنامه نگاری یعنی تولید محتوا و مدیا یعنی پل ارتباطی‌. نباید فراموش کنیم که قضیه خاشقچی را واشنگتن پست به لاین اول جهانی تبدیل کرد به دلیل روزنامه نگاری حرفه ای. اگر روزنامه نگاری حرفه ای باشد می تواند جریان سازی کند که ما میبینیم که چقدر تاثیرگذاری عالی دارد.

رضاییان با پرداختن به موضوع کوئید۱۹ و اثرات آن، ادامه داد: کوئید ۱۹ به جای اینکه صرفا ویروس باشد و افراد را بیمار کند، خود ضدارتباطی بود. زنجیره های اقتصادی را قطع و فاصله گذاری های اجتماعی را سبب شد. سوال این است که اگر در آینده یک پدیده ضدارتباطی آمد، ما ارتباطیها باید قطع شویم؟ الآن تنها پناه مردم روزنامه نگاران هستند. چون در این شرایط قفل شدن در خانه آنها باید به مردم بگویند که چه کار کنند. پس از کرونا ارزش کار روزنامه نگاری صدبرابر شد ولی کسی به آن توجه نکرد. ما در این دوران باید خیلی کارها میکردیم ولی نکردیم. ما نباید به محض مواجه شدن با بحران قفل شویم، اتفاقا باید هنر خود را نشان دهیم.

کرونا روند تضعیف شدن مطبوعات را تشدید کرد ولی در عین حال درسهایی هم به ما داد. اینکه اگر ما با یک پدیده ضدارتباطی مواجه شدیم، چطور باید واکنش نشان دهیم و چطور خودمان را پیدا کنیم. نکته بعدی این بود که کرونا استفاده از فضای مجازی و تکنولوژی های ارتباطی را بیشتر کرد و درسی که به ما داد این بود که مطبوعاتی ها باید بیشتر از فضای وب برای ارتباط با مخاطبینشان استفاده کنند. معنایش این نیست که دست از تولید بردارند بلکه با تولیدمحتوای خود، از فضای مجازی استفاده بیشتری کنند.

در بخش بعدی این برنامه علی اکبر قاضی زاده با بیان اینکه پیش از کرونا هم بحران روزنامه نگاری داشتیم، درباره دلایل عمده رسیدن به این مرحله از بحران اظهار داشت: پیش از کرونا هم بحران روزنامه نگاری داشتیم، اما کرونا روند آن را تند کرد و سرعت بخشید. باید پرسید چرا ما به اینجا رسیدیم؟ شاید مشکل عمده در قانون مطبوعات و قوانین ناظر بر فعالیتهای اجتماعی و مطبوعاتی ما باشد که درکنار برشمردن ویژگیهایی برای اهل مطبوعات، در هیچ جای آن صحبتی از اهلیت مدیر روزنامه برای این کار نشده است. این عمده ترین مشکل روزنامه نگاران بوده است. همچنین اکثر مطبوعات ما وابسته به دولت هستند و مدیران آن معمولا چهره های اداری وابسته به دولت هستند نه چهره های مستقل مطبوعاتی. که این مساله باعث شد بعد از دهه های ۶۰ و ۷۰ با یک مشکل عمده مواجه شویم و آن انتظار خاص بخش اجرایی دولت یا کشور ما از مطبوعات بود که مطبوعات سخنگو و بولتن بخش اجرایی کشور باشند. این انتظار سهم عمده ای در رسیدن به بحران کنونی داشت. از طرف دیگر به دلیل اهلیت نداشتن اهل روزنامه، یک کادر حرفه ای هم نتوانستیم تربیت کنیم، کادری که بتواند به شکل اثرگذار کار کند.

وی در ادامه با این عقیده که فضای مجازی عرصه را بر روزنامه نگاری تنگ تر کرده است، مخالفت و ابراز کرد: با این عقیده موافق نیستم گرچه در عمل اتفاق افتاده است. در دنیا نیز وب ۱، ۲، ۳ و ۴ اتفاق افتاده آن هم کاراتر و تواناتر اما در کشورهای دیگر آنچه که در فضای روزنامه نگاری ما اتفاق افتاده، روی نداده است. متاسفم که این را میگویم اما شاید ما آخرین نسل نوشتاری در کشورمان باشیم.

قاضی زاده رواج معضل شایعه در فضای مجازی را یکی از پیامدهای کاهش تولید محتوا دانست و اذعان کرد: ما در دوران خطرناکی به کرونا رسیدیم و این گناه کرونا نیست. حضور سایه نئولیبرالیزم بر سراسر سرنوشت این سیاره ربطی به کرونا ندارد. کرونا تقویتش کرد ولی ایجادکننده آن نبود. بنابراین یکی از لطمه های بزرگی که دولتها از جلوگیری آن عاجز هستند و از آن بدتر باید برای مقابله با آن هزینه های کلانی کنند، رواج شایعه در فضای مجازیست که متاسفانه نمی توان کار خاصی در برابر آن کرد و این خطریست در برابر همان تولیدمحتوایی که باید تقویت میشد تا جلوی این شایعات را در حد معقول بگیرد. به دلیل کنار گذاشتن این اقناع مردمی، درگیر شرایطی در فضای مجازی شدیم که در آن بخشی از واقعیات با تعبیرهای نادرست به خورد مردم میرود که بسیار خطرناک است.

وی در پایان سخنان خود افزود: توصیه می کنم که مقداری به واقعیتهای رسانه برگردیم و دوباره نگاه کنیم و دوباره باور کنیم که رسانه آنقدری که ما تصور می‌کنیم برهم زننده و آشوبگر نیست، شفافیت چیز خوبیست و بیشتر از همه نظامهای دولتی می توانند از آن بهره ببرند.

داوود نعمتی انارکی سخنران سوم برنامه با مروری بر روند رشد رسانه های مطبوعاتی به عنوان مهمترین صنایع چاپی در طول تاریخ، در اشاره به وضعیت کنونی آن گفت: در سالهای اخیر به دلیل به وجود آمدن جریان رسانه ای نوین، تعدد رسانه ها و منابع متعدد اطلاعاتی، رونق مطبوعات در کل دنیا و به خصوص در جامعه ما دستخوش تهدید قرار گرفت که اگر به آنها توجه نداشته باشیم، ممکن است در آینده ای نه چندان دور، چیزی به نام مطبوعات و روزنامه در جامعه خود نداشته باشیم.

او در ادامه با بیان اینکه مطبوعات در کشور ما قبل از کرونا با بحران مواجه شدند، اذعان کرد: مطبوعات ما قبل کرونا از سبد خرید بخش زیادی از افراد جامعه خارج شدند که دلیل آن این است که برخلاف دنیا که مطبوعات از مقبولیت اجتماعی بسیاری برخوردارند، در جامعه ما مطبوعات این مقبولیت اجتماعی را از دست داده اند که این بحران می تواند آن تشدید و مردم را به سمت رسانه های دیگر بکشاند. از طرف دیگر رسانه های ما نتواستند در شرایط فعلی، جای خود را در پازل رسانه ای مخاطب باز کنند. در حالی که می توانستند با بهره گیری از سبکهای نوین، به این هدف برسند. مورد سوم اینکه متاسفانه در جامعه ما فرهنگ شفاهی جایگزین فرهنگ مکتوب شده که این خطر بسیار بزرگی برای جامعه ایجاد میکند.

انارکی درباره تاثیرات شیوع ویروس کرونا بر فعالیتهای رسانه ای خاطرنشان کرد: کرونا کل رسانه ها را در معرض تهدید قرار داده و در دوره پساکرونا، رسانه ها حتما می بایست تغییراتی را در نحوه تولید محتوا و نحوه تعامل با مخاطبان خود برقرار کنند. چراکه این وضعیتی که میبینیم نشان از یک تهدید گسترده دارد. بحرانهایی که الآن میبینیم چندین سال است که وجود دارند ولی کرونا آنها را تشدید کرده که تاثیرگذاری در تولیدمحتوا و محدودیت در تهیه خبر، در زمینه توزیع و بحث خرید و فروش مکتوبات، بحران سوژه ازجمله آنها هستند. کرونا محدودیتهای دیگر ارتباطی و اجتماعی را هم به وجود آورده و مسائلی را به جامعه تحمیل کرده است. این وضعیت میتواند تبعات منفی ایجاد کند که شاید کلید آن خورده و زمزمه هایش به گوش میرسد که اگر به این تبعات توجه نکنیم ممکن است در آینده، شغل روزنامه نگاری حرفه ای نداشته باشیم.

او در پایان سخنان خود افزود: جریان رسانه ای کل کشور باید به این سوال پاسخ دهد که آیا روزنامه نگاری توانسته ماهیت خدمت اجتماعی را برای خود تعریف کند یا خیر؟ روزنامه نگاری ما هنوز نتوانسته این ماهیت را برای خود تعریف کند که اگر بتواند چنین کند، حوزه روزنامه نگاری ما ماندگار خواهد بود در غیر اینصورت نخواهیم توانست آن را داشته باشیم.

گزارش از: فریبا رضایی