چالش های جدید مدیریت کاهش ریسک سوانح و مدیریت بحران در ایران؛ دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین شناسی گروه علوم پایه فرهنگستان علوم.

فلات ایران در یک ناحیه بسیار فعال از نظر لرزه خیزی در دنیا قرار گرفته است و نه فقط به خاطر رخداد زلزله های فاجعه بار بلکه به خاطر سوانحی  مهم مرتبط با زلزله شناخته می شود. حدود ۲% زلزله های جهان در ایران رخ می دهد و این در حالی است که شش درصد از تلفات زلزله های جهان در سده بیستم به زمین لرزه های ایران مربوط بوده است. این موضوع نشان از آسیب پذیری بالای ایران در برابر زلزله دارد.

مهمترین مواردی که در دو دهه گذشته سعی شده تا بر روی آنها تمرکزی بیشتری شود تا خسارت های ناشی از زمین لرزه ها در ایران کاهش یابد عبارت بوده اند از:
- مدیریت کاهش ریسک سانحه در سطح محلی همزمان با سطح ملی
- مدیریت یکپارچه سانحه، بر کاربری، فرآیند و تولید سامانه های فنی
- توسعه جامعه تاب آور در سطح ملی، ناحیه ای و محلی
- مدیریت سانحه در بیمارستان ها و سامانه سلامت

بعد از رخداد زمین لرزه های طبس ۱۳۵۷، منجیل ۱۳۶۹ و بم ۱۳۸۲، بحث های بیشتری در مورد قابلیت اعتماد به نقشه های پهنه بندی خطر زلزله در کشور انجام شد و مقایسه هایی بین شتاب های ثبت شده در آن زلزله ها و مقدارهای برآورد شده در نقشه های قبلا منتشر شده به عمل آمد. بنابراین علی رغم آنکه نقشه های مختلف خطر زلزله در طی چهار دهه گذشته در ایران تهیه شده است، چالش ها در مورد میزان و سطح خطر زلزله در جاهای مختلف کشور ادامه دارد.

در شامگاه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ زمین لرزه ای با بزرگای ۷.۳ در ژرفای ۱۸ کیلومتری در نزدیکی شهر ازگله در شمال سرپل ذهاب رخ داد. کانون زلزله در ناحیه سرپل ذهاب در غرب رشته کوه های زاگرس قرار داشت. مطالعه ای روی توزیع خرابی ها در منطقه رومرکزی و پیرامون آن انجام شد. این مطالعه شامل بررسی های شناسایی بود که با حضور و هدایت نگارنده از هفته اول بعد از رخداد زلزله آغاز شد. بر اساس مشاهدات میدانی خرابی های ساختمان ها، گسلش و گسیختگی های سطحی و زمین لغزش ها مشخص شدند. بر این اساس برآورد میزان های شدت زلزله در جاهای مختلف انجام شد و بیشینه شدت زمین لرزه به میزان ۸ درجه EMS در سرپل ذهاب و ۶ تا ۷ در قصر شیرین تعیین شد.
با در نظر گرفتن لرزه خیزی بالا و سابقه رخداد زمین لرزه های مخرب و شدید، زمین لرزه ۲۱-۸-۹۶ سرپل ذهاب به ما یادآوری کرد که شهرهای بزرگ تهران تبریز و مشهد در معرض خطر و ریسک بالای زمین لرزه هستند، نظیر آنچه که در زلزله آبان ۹۶ در ابعاد یک شهر کوچک رخ داد. موقعیت گسل های فعال در شهرهای مهم یادشده، مشخص می کند که برای کاهش احتمال تلفات جانی و خسارت های مالی در هر زمین لرزه بعدی در داخل یا نزدیکی این شهرها، باید تلاش بیشتری برای گردآوری و ساماندهی داده ها و برآوردهای دقیقتر خطر و ریسک زمین لرزه  انجام گیرد.
با ملاحظه افزایش جمعیت شهرها، عمدتاً به دلیل مهاجرت به شهرهای بزرگ، ریسک مخاطرات طبیعی به صورت مساله روز به روز مهمتری در شهرهای لرزه خیز ما در می آید. بخشی از  آسیب پذیری مناطق پرجمعیت در برابر مخاطرات طبیعی به دلیل شکست برنامه ها و سیاست های توسعه شهری است که میزان خطر و ریسک زلزله را در تصمیم های توسعه ای و کاربری اراضی نادیده گرفتند. بنابراین بهره گیری و به کار گیری برنامه های کاهش ریسک مخاطرات طبیعی و زمین لرزه بسیار مهم است. به کارگیری ارتباطات، دانش و فناوری نوین در راهبردهای تصمیم ساری برای مدیریت سوانح یک الزام مهم در ایران امروز است.
هم اکنون درایران روی "شهرهای تاب آورتر" متمرکز شده ایم، تا در شرح وظایف  محلی و ناحیه ای در ایران چنین دیدگاهی هم از سوی دولت و هم سازمان های مردم نهاد گنجانده شود. بر اساس برنامه های سالانه ارتباطات و آموزش ریسک، از چارچوب استاندارد بین المللی بهره می گیریم تا از موثر بودن برنامه های اجرایی و ابزار هایی که به کار گرفته می شوند، اطمینان حاصل شود.
در این چارچوب، برقراری ارتباط با شهرداران، استانداران، اعضای شوراهای شهر و بقیه مسئولان محلی هدف گذاری شده تا هم دانش و آگاهی آنها را بالا ببریم و هم فعالیت ها و برنامه های اجرایی آنها در در قالب یک شبکه ملی علمی قرار دهیم.
در حال حاضر کارگاه های ماهانه و سمینار های آموزشی و دوره های آموزش کوتاه مدت در شهرهای بزرگ ایران به همین منظور برگزار می شود. البته اخیراً استفاده از وبینار و فناوری "اینستاگرام-لایو" روز به روز معمول تر شده، به ویژه بعد از همه گیری ویروس کرونا و محدودیت های فاصله گذاری اجتماعی و فیزیکی و عدم برگزاری نشست ها به صورت حضوری که از اوایل اسفند ۹۸ اعمال می شود، برگزاری این نشست ها به صورت مجازی رونق گرفته است. در این بسترهای جدید تلاش میکنیم با استفاده از فناوری ارتباطات با مخاطبان بیشتری که در فاصله های فیزیکی بسیار دور نیز ساکنند مرتبط شویم، تا فایده ها و لزوم توسعه  شهر به صورت تاب آور را آموزش دهیم، و همچنین نشان دهیم که چه نوع راهبردها و برنامه های عملیاتی باید تهیه شود و چگونه این نوع کارها باید انجام شوند.

این مقاله به زبان انگلیسی در روزنامه تهران تایمز منتشر شده است.