برای نجات جامعه باید مسئولانه، خلاقانه، نقادانه و همکارانه مبارزه کنیم
مقدمه پژوهشگاه:
پیرو شیوع ویروس کرونا در کشور و ابتلای هموطنانمان به این بیماری، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ماموریت یافته تا نظر متخصصان علوم مختلف را درباره چگونگی مواجهه مردم و مسئولان با شرایط بحرانی کنونی دریافت، و آن را منتشر نماید. هدف از این کار، آگاهی‌بخشی بیشتر به مردم، کاهش التهاب و اضطراب عمومی و احیای امید اجتماعی در شرایط ترومای کنونی است.
نظر مختصصان در این‌خصوص، به تدریج در سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر می‌شود. از اندیشمندان، صاحبنظران و پژوهشگران حوزه‌های مختلف دعوت می‌شود ما را در دستیابی به این پرسش یاری فرمایند؛ اینکه نحوه مواجهه درست با این ترومای جمعی چیست؟ چه کنیم تا اضطراب و نگرانی مردم کاسته شود؟
دومین مطلبی که در این زمینه منتشر می‌شود، یادداشت آقای دکتر نعمت الله فاضلی (عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی) است که به درخواست پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات تقدیم کرده اند.
مسئولیت ما در بحران کرونا
در این موقعیت بحرانی که جامعه ایران و جامعه جهانی را دربرگرفته است، پرسش بزرگی در برابر همه انسان ها از جمله مردم ایران قرار دارد؛ در این موقعیت بحرانی ما، یعنی شهروندان، چه کاری باید انجام دهیم؟ در این موقعیت بحرانی مسئولیت ما چیست؟ به‌ویژه در اینجا وقتی که از «ما» صحبت می‌کنیم عمدتاً منظورمان همه کسانی است که سواد خواندن و نوشتن دارند: روزنامه‌نگاران، خبرنگاران، هنرمندان، کارگردانان، فیلمسازان، محققان و دانش‌آموخته دانشگاهی، پژوهشگران حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی و شاخه‌های مختلف دانشگاهی؛ همه اینها کنشگر فعال هستند. ما دانشگاهیان، تحصلیکرده‌ها و شهروندان آگاه و مسئول، در این موقعیت بحرانی چه کاری می توانیم انجام دهیم؟
اولین کار مهم آن است که این پرسش را بسیار جدی تلقی کرده و با خود و با دوستان و اطرافیان خود صحبت کنیم و از خود بپرسیم که «آیا مسئولیتی در این موقعیت برعهده ما هست یا نه؟» واژه «مسئولیت» را در این موقعیت حساس برای خودمان به‌صورت امری عینی و ضروری و نوعی احساس وظیفه برجسته کنیم.
رهایی از توهم آگاهی
دومین فعالیتی که برای لحظه بحرانی کنونی بسیار حساس، مهم است رهایی از «توهم آگاهی» است. در دنیای رسانه‌ای‌شده و شبکه‌ای‌شده امروز، انبوهی از تصاویر، نشانه‌ها، کلمات و صداها ما را احاطه کرده اند. در این موقیعت، اخبار و اطلاعاتِ بی‌نهایت پراکنده و متناقض در اختیار ما قرار می‌گیرد. برای ایفای مسئولیت در این موقعیت بحرانی، مهمترین گام آن است که ما موقعیتی را که در آن زندگی می‌کنیم، از جهات گوناگون «بفهمیم و فهم‌پذیر کنیم». پیشنهاد می‌کنم کتاب «توهم آگاهی» نوشته استیو اسلومن و فیلیپ فرنباخ را که به فارسی هم ترجمه شده است، بخوانیم.
تلاش برای رسیدن به جامعه آگاهی
جامعه آگاهی جامعه‌ای است که شر، بحران، ابربحران، چالش ها و درگیری های جهانی و کلان امروز ما را به‌نحو عمیقی می‌شناسد. «هانا آرنت»، از فیلسوفان شناخته‌شده اندیشه سیاسی، به درستی نیم قرن پیش به ما یادآوری کرد برای رسیدن به امید، تنها راه واقعی این است که «از شناخت شر ناامید نشویم». آرنت گفت استیصال در برابر شناخت شر، به‌معنای ناامیدی و نابودی امید است. جامعه آگاهی اگر شکل بگیرد، جامعه‌ای است که ماهیت شر، ماهیت بحران، ماهیت ابرچالش های خود را عمیقاً می‌شناسد. جامعه آگاهی، جامعه امید است؛ ما باید به این آگاهی برسیم که امید را به‌صورت مقوله‌ای برای «جامعه» بفهمیم نه امید فردی.
دو دهه پیش جامعه‌شناس بلندآوازه آلمانی، «اولریش بک» به دنیا با خلق مفهوم «جامعه مخاطره‌آمیز»، خطرهای بزرگی که جامعه بشری با آن روبه‌روست، خطرهایی که تکنولوژی‌‌ها، جنگ‌ها و خطرهایی که ساخته دست بشر است، (خطرهای مصنوع) را به ما یادآوری کرد. جامعه آگاهی، جامعه‌ای است که «شهروندان آگاه و مسئول» آن تلاش همه جانبه‌ای می‌کنند تا مخاطرات بزرگ و جهانی را که پیش پای انسان ها قرارگرفته و هستی جمعی انسان ها را تهدید می‌کنند، به روشنی برای هموطنان خود توضیح دهند. انسان آگاه و مسئول در این موقعیت بحرانی، کسی نیست که شاعرانه یا با موسیقی یا با هنر تلاش کند که ذوق و ذائقه خوشبینی را در مردم ایجاد کند؛ زیرا خوشبینی در موقعیتی که شر و ابرچالش ها، انسان ها را تهدید می‌کنند عین ناامیدی است.
امیدواری آری، خوشبینی نه!
«تری ایگلتون»، فیلسوف و نظریه‌پرداز بلندآوازه، در کتابش «امید بدون خوشبینی»، به ما یادآوری می‌کند که می‌توان امیدوار بود ولی خوش‌بین نبود. او از «امید بدبینانه» یاد می‌کند؛ و به ما یادآوری می‌کند که اگرچه ضرب‌المثل نیمه پر لیوان ضرب المثل جهانی است، اما باید به خاطر داشته باشیم که ممکن است آن نیمه پُر نیز حاوی نوشابه مهلکی باشد. امید از دیدگاه ایگلتون نیازمند پایه‌های محکم و منطقی است. «خوشبینی‌های کاذب»، بدترین و ویرانگرترین شکل امید هستند. او با شناخت عمیقی از سرشت و ماهیت موقعیت کنونی جهان، به ما یادآوری می‌کند که ما تنها با «امید بدبینانه» می‌توانیم نقش موثر و مسئولانه‌ای در کمک به خود و جامعه امروزمان داشته باشیم.
مسئولیت «شهروندان آگاه و فعال» در موقعیت بحرانی جهان امروز، «زدودن توهم آگاهی» است و «شناخت ماهیت شر» که در جهان امروز به‌طور ساختاری توسط نظام جهانی، نظام سرمایه‌داری، صنعت و تکنولوژی، دولت ها و حکومت ها و توسط زندگی و حیات جمعی انسان ها ایجاد شده است. ما باید ماهیت این شر را بشناسیم و شهروندان و جامعه و نهادهای مدنی و سیاسی را از ماهیت کنونی جهان آگاه و حساس کنیم.
ایستادگی در برابر نابودی
ادگار مورن، فیلسوف و جامعه‌شناس بلندآوازه فرانسه، در سال ۱۹۸۱، یعنی ۴۰ سال پیش، کتاب بزرگی با عنوان «برای برون‌رفت از قرن بیستم» نوشت. او بعدا خلاصه‌ای از این کتاب را با عنوان «جهان به کجا می رود؟» تهیه کرد. عباس باقری این کتاب کوچک را با نثری شیوا و روان به فارسی ترجمه کرده است. پیشنهاد می‌کنم «شهروندان آگاه و فعال» برای ایفای مسئولیت خودشان و زدودن توهم آگاهی این کتاب را بخوانند.
کرونا و مسئولیت ما
ویروس کرونا امروز ما را آگاه و حساس و هشیار ساخته است. از این رو همه «شهروندان آگاه و مسئول و فعال» باید تلاش کنند تا در جهانی که در معرض مرگ و نابودی جمعی قرار گرفته است، آگاه‌تر از هر روز، حساستر از هر سال، هوشیارتر و فعالتر از همیشه تلاش کنند تا از سویی «خود را توانمند سازند» و با «خلاقیت و مسئولیت» برای نجات زندگی و رهایی از مرگ گروهی سعی کنند. «یووال نوح هراری» در کتاب «انسان خداگونه» می‌نویسد: با توجه به مجموعه بحران هایی که بشر دارد ما ۴ c در اختیار داریم که باید آنها را تقویت کنیم؛
۱. Critical thinking (تفکر انتقادی)
۲. Communication (ایجاد ارتباط و گفتگو)
۳. Cooperation (تعاون، همکاری و همدلی)
و۴. Creativity (خلاقیت)
این چهار c را باید هر یک از ما در هر جایی که هستیم به آن بیندیشیم و هر چهارc را در اولویت کار اجتماعی خود قرار دهیم. و از همه دوستان و آشنایان خود بخواهیم که در این موقعیت، برای نجات جامعه خودمان بیندیشیم؛ مسئولانه، خلاقانه، نقادانه و همکارانه مبارزه کنیم.