با برنامه ریزی معاونت پژوهشی دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر اصفهان و همکاری انجمن علمی مرمت و احیای بناهای تاریخی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس و همچنین شهرداری ایزدخواست، کارگاه آموزشی یک روزه مستند سازی و شناسایی اماکن و منظر فرهنگی – تاریخی با محوریت موضوع منظر فرهنگی ایزدخواست در تاریخ چهاردهم آذرماه ۱۳۹۶ ، زیر نظر پنج تن از اساتید برجسته ملّی و متخصص در حوزه های مرمت، باستان شناسی، زمین شناسی، نقشه برداری و سازه از دانشگاه هنر اصفهان و دانشگاه اصفهان؛ شامل سه ساعت مباحث تئوری، چهار ساعت بازدید از قلعه باستانی و اماکن تاریخی پیرامون و با حضور ۳۵ نفر از دانشجویان مرمت بنا، مرمت آثار، باستان شناسی و مطالعات معماری (۳۳ نفر دانشجوی کارشناسی ارشد و ۲ نفر دانشجوی دکتری) و همچنین دکتر محسن افشاری از اعضای هیئت علمی گروه مطالعات معماری برگزار گردید.

• بخش تئوری کارگاه:
سخنرانی نخست: مستندسازی منظر فرهنگی-تاریخی ایزدخواست
در ابتدا این کارگاه، دکتر عیسی اسفنجاری از اساتید محترم، شهردار ایزدخواست و اداره کل میراث فرهنگی استان فارس که در برگزاری این کارگاه همراهی و حمایت خود را مبذول داشتند، تشکر و سپاسگزاری کردند.
- توصیف موقعیت قرارگیری شهر:
ایشان با توصیف محل قرارگیری شهر و درّه ایزدخواست به عنوان مرز طبیعی، سیاسی و تاریخی بین اصفهان و شیراز، از موقعیت استراتژیک منطقه در شاهراه تاریخی اصفهان-شیراز سخن گفتند و تعدد اسناد تصویری و توصیفی جهانگردان و سیاحان را گواه اهمیت موقعیت تاریخی این شهر دانستند، که از این جهت این اسناد، کمک شایانی برای شناخت معماری و فرهنگ این شهر در طول تاریخ هستند.
- توصیف و شناخت قلعه ایزدخواست و مهمترین نکات مربوط به اماکن تاریخی پیرامون:
در ادامه ایشان با اشاره به آثار تاریخی منطقه در دوره های مختلف، توصیف و شناخت جامع از منظر فرهنگی - تاریخی ایزدخواست به لحاظ استخوان بندی طبیعی و مصنوع، ویژگی های معماری، نوع پوشش ها، تعداد طبقات، بررسی مصالح و خشت ها و ... ارائه نمودند و مشکل بودن فهم لایه های تاریخی متعدد آن را دلیلی بر لزوم انجام مطالعات باستان شناسی دانستند.
دوره شناسی شکل گیری شهر، گونه شناسی و شناخت معابر، نظام آبیاری، ساختارهای تدافعی، وضعیت عملکردی و کالبدی و .... در منطقه تاریخی ایزدخواست؛ از دیگر مباحثی بود که ایشان با نمایش تصاویر و نقشه های متعدد به آنها پرداختند.
- حفاظت از منظر تاریخی و شناخت آنچه که امروزه وجود ندارد:
در انتها دکتر اسفنجاری بر لزوم حفاظت از منظر تاریخی ایزدخواست تاکید نمودند و بیان داشتند که این حفاظت تنها معطوف به ساختارهای کالبدی نیست و حتی درّه ایزدخواست به عنوان مهمترین عامل در شکل گیری و استقرار این ساختارهای تاریخی، یک میراث طبیعی محسوب می گردد و ترکیب این ویژگی های طبیعی و ساختارهای تاریخی است که منظر فرهنگی ایزدخواست را پدید آورده است. ایشان تاکید نمودند که در فهم منظر فرهنگی نبایست تنها به آنچه مشهود است اکتفا نمود و بایستی به دنبال نادیدنی ها و آنچه که از نظرها پنهان شده است نیز بود و این نکته را در نظر داشت که نبود شواهد دلیل بر عدم وجود آنها نیست.

سخنرانی دوم: باستان شناسی منظر فرهنگی – تاریخی ایزدخواست
- قابلیت های باستان شناختی ایزدخواست:
پس از پایان مبحث مستندسازی منظر فرهنگی -تاریخی ایزدخواست، دکتر علی شجاعی عضو هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه هنر اصفهان، با اشاره به فقدان انجام مطالعات باستان شناسی در منطقه، به بیان قابلیت های باستان شناختی ایزدخواست در هفت زمینه ی منابع مکتوب، روایات شفاهی، بررسی باستان شناختی، کاوش میدانی، باستان شناسی بنا، سنجش از راه دور و مطالعات آزمایشگاهی و همچنین نقش این مطالعات در فهم منظر فرهنگی ایزدخواست پرداختند.
- لزوم انجام مطالعات باستان شناختی:
ایشان با اشاره به سابقه تاریخی مکان، قرارگیری شهر بین منطقه عراق عجم (بخش مرکزی ایران) و ایالت فارس، ارتباط مردم با محیط اطراف، چگونگی تامین مواد صنعتی و مواد اولیه و ...، شواهد کوره آجرپزی در نزدیکی کاروانسرا، سابقه وجود کاروانسراهای دیگر در منطقه، سد قوسی و ...، سوالات متعددی را مطرح نمودند و لزوم انجام مطالعات باستان شناسی در منطقه را برای پاسخ به این سوالات و دیگر سوالاتی که کماکان مبهم می باشند، ضروری پنداشتند.

- گام بعدی انجام پروژه فتوگرامتری در منطقه:
ایشان گام بعدی فتوگرامتری را در منطقه، فتوگرامتری از درون ساختمان ها و استفاده از نرم افزار Arc GIS برای اتصال هرگونه داده و اطلاعات به مدل سه بعدی تشخیص دانستند.

سخنرانی چهارم: نقش زمین شناسی و ژئوتکنیک در بازشناسی اماکن و مناظر فرهنگی -تاریخی
- شناخت لایه های زمین شناسی ایزدخواست:
سخنران چهارم در این کارگاه؛ دکتر محمود هاشمی، عضو هیئت علمی گروه زمین شناسی دانشگاه اصفهان به نقش زمین شناسی و ژئوتکنیک در بازشناسی اماکن و مناظر فرهنگی- تاریخی پرداختند.
ایشان با اشاره به اینکه مبحث زمین شناسی اخیراً به مرمت ورود پیدا کرده است، با بیان لایه های زمین شناسی درّه ایزدخواست، بر لزوم انجام مطالعات ژئوتکنیک در این منطقه تاکید نمودند.
- نقش مطالعات زمین شناسی در مرمت:
دکتر هاشمی بیان کردند که در مرمت، علاوه بر آنکه ما نیازمندیم وضعیت پی بنا را مشخص کنیم، نیاز داریم بدانیم زیر پی چه اتفاقاتی در حال وقوع است و بر این اساس نیاز به سونداژهایی در اطراف بنا داریم که به صورت دستی و ماشینی قابل انجام است. بر این اساس آنچه به دست می آید پروفیل های عمودی لایه های زمین است که نوع خاک، مقاومت، نفوذ پذیری و .... زمین را به ما نشان خواهد داد.
- اساسی ترین مشکل قلعه ایزدخواست و راه حل آن:
دکتر هاشمی اساسی ترین مشکل قلعه باستانی را که نیازمند اقدامات سریع برای رفع خطر از کل بنا است و بایستی پیش از اقدامات دیگر مورد توجه قرار گیرد، ترک و خالی شدن لایه های زمین شناسی دانستند. ایشان با توصیف لایه بندی زمین در زیر قلعه، فرسایش لایه رسی و تخریب تدریجی لایه کنگلومرا به علت عوامل انسانی و عوامل طبیعی به ویژه آب های زیرزمینی و فاضلاب شهری را، دلیل اصلی شکاف های عمیق موجود در بدنه و سطح قلعه دانستند و به منظور تثبیت لایه رسی و لایه کنگلومرایی، چندین راهکار ژئوتکنیکی را برای تقویت زمین زیر قلعه پیشنهاد دادند. ایشان سریع ترین اقدام برای رفع این مشکل را دوخت و دوز کل عرض قلعه از دو طرف و به صورت سراسری عنوان کردند و مراحل طرح مرمت (تثبیت) زمین را به صورت تیتروار بیان نمودند.

سخنرانی پنجم: شناسایی سازه های در معرض خطر و پیشنهادات اولیه جهت رفع خطر اضطراری از آنها
- روش های شناسایی سازه های در معرض خطر:
آخرین مبحث در بخش تئوری کارگاه، مربوط به چگونگی شناسایی سازه های در معرض خطر و پیشنهادات اولیه جهت رفع خطر اضطراری از آنها بود که توسط دکتر مهرداد حجازی عضو هیئت علمی گروه عمران دانشگاه اصفهان ارائه گردید.
ایشان بحث خود را با توضیح روش های شناسایی سازه های در معرض خطر، شامل احساس و تجربه و همچنین روش های دستگاهی و آزمایشگاهی مانند رادار زیرزمینی، گرمانگاری، روش های دینامیکی، ارزیابی ژئوتکنیکی و ... آغاز نمودند و سپس به عنوان نمونه، چگونگی انجام تست ارتعاشی و ارزیابی ژئوتکنیکی را در منار بسطام توضیح دادند. ایشان اهداف مورد نظر از انجام مطالعات ژئوتکینکی را تعیین خصوصیات خاک، وضعیت و ابعاد پی و مطالعات دلایل احتمالی آسیب های سازه ای عنوان کردند.
- نمونه اقدامات اضطراری در جهت رفع خطر از سازه ها:
دکتر حجازی در ادامه بحث که به اقدامات اضطراری در جهت رفع خطر از سازه ها اختصاص داشت، نمونه این گونه اقدامات را در کشور ایتالیا توضیح دادند. این اقدامات در خصوص بناهای تاریخی و در ۶ روز پس از زلزله سال ۲۰۰۹ در L’Aquila صورت گرفته بود.
- علل آسیب در داخل و پیرامون قلعه ایزدخواست:
ایشان در انتهای صحبت های خود به دیوارها و برجهای پیرامونی قلعه و علل آسیب آنها شامل فروریزی زمین، فروریزی تکیه گاه ها، از بین رفتن مصالح و ملات و تخریب سازه های بالایی پرداختند. پس از بیان مسائل مربوط به سازه های خارج از قلعه، ایشان با نشان دادن تصاویر متعدد به سازه های داخل قلعه و علل آسیب آنها شامل ترک های ناشی از فروریزی زمین یا زیر سازه، تخریب دیوارهای باربر قائم، تخریب تکیه گاه های جانبی دیوارهای بلند و حذف تیرها و کش های چوبی اشاره کردند و بیان داشتند که کاربرد تیرهای چوبی (کش) و چگونگی اتصال آنها به خوبی بیان می کند که سازندگان این بنا چگونه با اطلاع از احتمال رانش سازه ها، این اتصالات را پیش بینی کرده اند و این عمل، خود گویای آن است که در مرمت سازه های ایستا، هیچ نیازی به مداخلات سنگین و پیچیده نیست چون بسیاری تدبیرات، از پیش و از زمان ساخت بنا در نظر گرفته شده است.
- نتیجه گیری و اولویت بندی اقدامات آتی:
ایشان در نتیجه گیری این بحث، کش های چوبی را مهمترین عامل در تثبیت سازه های داخلی قلعه دانستند و اقدامات اضطراری در مورد خاک، اقدامات اضطراری در مورد سازه هایی با آسیب زیاد و اقدامات بلند مدت برای مرمت را به منظور اولویت بندی اقدامات آتی پیشنهاد دادند.

* بازدید از قلعه باستانی:
پس از پایان برنامه تئوری کارگاه، بازدید از قلعه ایزدخواست به همراه اساتید انجام شد و در حین بازدید هر استاد، به کلیدی ترین مباحث در زمینه تخصص خود اشاره و دانشجویان نیز سوالات خود را مطرح نمودند.
- بقایای سقوط کرده از قلعه ایزدخواست:
دکتر اسفنجاری به بقایای قلعه که به درّه سقوط کرده اند اشاره نمودند و بیان داشتند که این بقایا نیز ارزشمند هستند و نیاز به حفاظت دارند.
- ترک های ناشی از فروریزی زمین:
دکتر هاشمی با نشان دادن ترک های ناشی از فروریزی زمین، تاثیر این تحولات را بر تخریب های پیشین و آتی بنا، یادآور شدند.
- باستان شناسی قلعه و شناخت لایه های تاریخی:
دکتر شجاعی که بر مباحث مربوط به باستان شناسی قلعه و شناسایی لایه های تاریخی تاکید داشتند، این نکته را یادآور شدند که حتی آتشکده ساسانی قلعه نیز برای اطمینان از قطعیت منسوب بودن به دوره ساسانی، نیاز به مطالعات دقیق باستان شناختی دارد. ایشان با توجه به ابعاد خشت ها در ساختارهای تاریخی قلعه، آنها را شواهد محکمی برای اطمینان از تعدد لایه ها تاریخی در قلعه دانستند و لزوم انجام مطالعات باستان شناختی را پیش از هرگونه اقدام مرمتی ضروری دانستند.
- نقاط کنترل در تصویربرداری هوایی و تهیه نقشه دوبعدی:
در این بازدید دکتر ستاری به نشانه های علامت گذاری نقاط کنترل مورد نیاز در تصویربرداری هوایی که بر روی زمین و بر روی دیوارها هنوز باقی بود، اشاره کردند و چگونگی نقشه برداری دو بعدی در ترازهای مختلف را توضیح دادند.
- پیشرفته بودن معماری قلعه در دوره ساسانی:
دکتر حجازی نیز که به مبحث سازه بنا اشاره داشتند، کاربرد و نقش چوب در بنا و اتصالات چوبی را مجدداً یادآور شدند و طراحی معماری قلعه در دوره ساسانی را بسیار پیشرفته ارزیابی کردند، به گونه ای که حتی با امکانات امروزی، تصور اجرای داربست و ساخت و ساز در اینجا ناشدنی و حیرت برانگیز است. ایشان به این مساله اشاره کردند که مرمت این ساختارها مطمئناً نیازمند ورود تخصص ها و گروه های مختلف داخلی و خارجی می باشد.

* بازدید از دیوار پیرامون قلعه و اماکن تاریخی دیگر:
پس از پایان بازدید از قلعه، استراحت و نهار؛ برنامه بازدید از دیگر اماکن تاریخی ایزدخواست شامل دیوار پیرامون قلعه، پایین محله و پل صفوی صورت گرفت.
- زمین شناسی لایه های زیرین قلعه:
یکی از مهمترین مباحث در شناخت محیط پیرامون قلعه، بحث زمین شناسی لایه های زیرین قلعه باستانی بود که دکتر هاشمی با نشان دادن لایه ها، تفاوت آنها و چگونگی فروپاشی و تخریب لایه های کنگلومرا، ناپایداری لایه های رس و وجود رطوبت در لایه های زیرین؛ این نکته را بیان کردند که اگر بنای قلعه بر روی بستر سنگی ساخته شده بود، مشکلی وجود نداشت و بدین ترتیب بحث زمین شناسی را به طور کامل و مشخص برای حاضرین واکاوی نمودند.
- نوع ملات دیوار پیرامونی قلعه و نقش چوب در پایداری سازه:
دکتر حجازی در توجه به دیوار پیرامونی قلعه به نوع ملات که قطعاً سیمان نیست و ملات گچ نیمکوب است اشاره کردند. همچنین ایشان مجدداً به نقش چوب در انعطاف پذیری ساختار خشتی و سنگی و نکاتی در ارتباط با حفاظت از چوب در برابر موریانه پرداختند.
- مرمت های اضطراری و ساده برای تثبیت ساختارها:
دکتر اسفنجاری نیز به چند نمونه مرمت اضطراری و ساده برای تثبیت ساختارهای داخلی بناهای موجود در قلعه اشاره کردند که با کشیدن دو لایه کاهگل با کف دست بر جداره ها صورت گرفته بود.
- بازدید از پایین محله:
در ادامه بازدید؛ بخشی از محله پایین ایزدخواست، شامل حمام، آسیاب و مسجد مورد بازدید قرار گرفت و دکتر اسفنجاری بر این نکته تاکید نمودند که مطالعات باستان شناختی در محله پایین به علت عدم وجود چندین لایه تاریخی، نسبت به قلعه باستانی راحت تر قابل انجام است. همچنین ایشان به این مساله اشاره نمودند که علی رغم ویرانی های زیاد در محله پایین، این ساختارها نیازمند مرمت گسترده نیستند و این ویرانه خود بخشی از ارزش های زیبایی شناختی این محوطه محسوب می شوند و بنابراین تنها لازم است تثبیت ساختارها صورت گیرد و تنها در چند مورد مرمت کامل و احیاء صورت گیرد.

پایان کارگاه آموزشی یک روزه مستندسازی و شناسایی اماکن و مناظر فرهنگی – تاریخی در شهر ایزدخواست:
پس از پایان بازدید از محوطه تاریخی، بازگشت به اصفهان از جلوی کاروانسرای صفوی انجام گردید و در مسیر بازگشت، هر یک از اساتید با مطرح نمودن یک سوال اساسی، مهمترین نکات ارائه شده در کارگاه را به دانشجویان یادآوری نمودند. این پرسش و پاسخ به صورت کتبی انجام و سپس توسط اساتید تصحیح گردید و با توجه به رضایت بخش بودن ارزیابی، به تمامی دانشجویان گواهی شرکت در کارگاه اعطا شد.