به همت شاخه مرتع و آبخیزداری گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم، نشستی تحت عنوان «تخریب اراضی در ایران و راهکارهای مهار آن» روز چهارشنبه ۲۴ مهرماه ۱۳۹۸ در تالار اجتماعات فرهنگستان علوم برگزار شد. در این جلسه که با حضور رئیس و اعضای پیوسته و وابسته و همکاران مدعو گروه علوم کشاورزی و تعدادی از استادان عضو سایر گروه­ های علمی فرهنگستان، استادان دانشگاه­ ها و موسسات تحقیقاتی و برخی از مسئولان منابع طبیعی کشور برگزار شد، ابتدا آقای دکتر عباس شریفی تهرانی رئیس گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم ضمن خوشآمدگویی به حاضران در جلسه، از مقام شامخ علمی و پژوهشی شادروان آقای دکتر محمد­رضا مروی­ مهاجر عضو وابسته گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم که چند روز پیش دار فانی را وداع گفته اند تجلیل کرد. ایشان اظهار داشت که آقای دکتر مروی یکی از برجستگان منابع طبیعی کشور بودند که از دست دادیم و درگذشت این استاد برجسته منابع طبیعی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و عضو وابسته گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم ضایعه ­ای بزرگ برای دانشگاه­ ها و مخصوصاً برای منابع طبیعی کل کشور است. مرحوم دکتر مروی مهاجر در سوئیس دکتری گرفت و در سوئیس و آلمان مشغول به کار شد و یک چهره بین­ المللی بود اما به علت علاقه شدید به وطن خود به ایران بازگشت و مشغول به کار شد و در زمینه جنگلل شناسی و جنگل­داری سرآمد شد. روح ایشان قرین رحمت باد.

آقای دکتر شریفی تهرانی در ادامه سخنان خود توضیحاتی در مورد موضوع جلسه ارائه و تاکید کرد که هر ماه سخنرانی خواهیم داشت و نتایج و راهکارهای مسائل کشاورزی و منابع طبیعی را به صورت بیانیه ارائه خواهیم کرد. ایشان مجله «پژوهش ­های راهبردی علوم کشاورزی و منابع طبیعی» که آقای دکتر خوشخوی سردبیر آن است را معرفی کرد.

پس از آن آقای دکتر محمد شاهدی رئیس شاخه علوم و صنایع­ غذایی گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم در سخنان کوتاهی بر اهمیت موضوع تخریب اراضی تاکید کرد. به نظر ایشان، ما معمولاً زمانی به فکر می­ افتیم که درد حاصل شود و بیشتر به مدیریت بحران می­ پردازیم تا به پیشگیری از خطرات احتمالی. آقای دکتر شاهدی افزود: چون آینده ­نگر نیستیم کمتر به اراضی و جنگل­ها و منابع طبیعی توجه می ­کنیم. بنابراین وظیفه ما این است که راهکارها را ارائه و به مسئولان اعلام کنیم که این موضوعات مهم هستند.

سپس آقای دکتر حسن احمدی عضو پیوسته و رئیس شاخه مرتع و آبخیزداری گروه علوم کشاورزی فرهنگستان علوم که دبیر جلسه بود به معرفی سخنرانان کلیدی جلسه پرداخت.

آقای دکتر علیمحمد طهماسبی بیرگانی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار یکی از سخنرانان بود که تحت عنوان «تخریب اراضی در اثر فرسایش بادی و گرد و غبار» سخنرانی کرد و آقای دکتر محمود عرب خدری، دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نیز با موضوع «نگاهی به وضعیت فرسایش آبی خاک و تولید رسوب در ایران و عوامل موثر بر آن» سخنرانی کرد. چکیده دو سخنرانی به شرح است:

الف- تخریب اراضی در اثر فرسایش بادی و پدیده گرد و غبار (سخنران: دکتر علی­محمد طهماسبی بیرگانی [۱] )

امروز پدیده فرسایش (اعم از آبی و بادی) به عنوان یکی از اصلی­ترین فرایندهای تخریب اراضی در مناطق مختلف دنیا از جمله ایران به شمار می­آید. اگر چه این پدیده به عنوان یک عامل طبیعی همواره در تخریب چهره و سیمای طبیعی کره زمین دارای قدمتی برابر عمر آن می­باشد.

اما با افزایش جمعیت و تلاش در جهت رفع نیازهای بشری از یک سو و دست اندازی انسان بر منابع طبیعی به همراه مدیریت­های غیر اصولی استمرار پدیده خشکسالی به عنوان عامل موثر در تخریب اراضی و ایجاد خسارت در بخش مهی از کشور گردیده است.

متاثر بودن کشور ایران از تغییرات اقلیمی، افزایش بادهای غربی کشور و کاهش بارش سبب تداوم و گستره پدیده گرد و غبار است، به طوری که با توجه به قرارگیری کشور ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان، سطح وسیعی در معرض فرسایش بادی و گرد و غبار با منشا داخلی و خارجی قرار گرفته است. همچنین وقوع و استمرار پدیده خشکسالی در ایران، کشورهای منطقه و غرب آسیا به‌ همراه تاثیر دیگر عوامل محیطی، زمینه‌ساز رخداد بحران‌های منابع طبیعی و محیط زیستی از جمله کم‌آبی، خشکسالی و رخداد‌های مکرر فرسایش بادی گرد و غبار شده است. پژوهش­های متعددی در زمینه تعیین مسیرها و منابع اصلی تولید گرد و غبار در سطح جهان انجام گرفته است که در آن مسیرهای اصلی انتقال گرد و غبار و کانون­های اصلی آن در جهان را تعیین کردند. این کانون­ها شامل صحرای آفریقا، شبه جزیره عربستان، آسیا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، آفریقای جنوبی و استرالیا می­باشد. به­علاوه براساس بررسی­های انجام شده، مسیرهای اصلی عبور گرد و غبار در غرب آسیا شامل ۶ مسیر اصلی عبور گرد و غبار است که تحت شرایط آب و هوایی آسیای غربی قرار دارد. با توجه به بررسی­های انجام شده در ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار ، نزدیک به یک پنجم کل مساحت ایران (حدود ۳۳ میلیون هکتار) را کانون­های فرسایش بادی برخاست گرد و غبار با شدت­های گوناگون تشکیل می­دهد که شدت و درجه فعالیت آنها در هر منطقه و بسته به فصول سال متفاوت است. از کل این مساحت ۳۳ میلیون هکتاری، قریب به ۴۰ درصد در شرق (استان­های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان)، ۱۵ درصد در غرب، جنوب غربی و جنوب (استان­های ایلام، بوشهر، خوزستان و هرمزگان)، ۳۰ درصد در مرکز (استان­های فارس، اصفهان، یزد و سمنان) و ۱۵ درصد مابقی در سایر مناطق کشور قرار دارند.

در طی قرن بیستم تحقیقات علمی و در رابطه با دینامیک و نحوه اثر فرسایش بادی به همراه کنش و اندرکنش­های موجود در بین عوامل معلول این پدیده مورد توجه محققان قرار گیرد. پدیده فرسایش بادی در اقلیم­های خشک و نیمه خشک عمل می­کند.

بر اساس مطالعات اخیر، ۲۳ استان کشور با پتانسیل غبارخیزی و دارای منشا گرد و غبار و ۸ استان فاقد منشا گرد و غبار (گیلان، مازندران، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان، کردستان، کرمانشاه، زنجان و اردبیل) می­باشند. در این طرح پس از تعیین پتانسیل فرسایش­پذیری سرزمین، میزان شار قائم گرد و غبار درکانون‌های بحرانی فرسایش بادی محاسبه شد و در نهایت مساحت، زمان فعالیت و محدوده اثر کانون‌های بحرانی فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار مشخص شدند. همچنین الگوی تغییرات مکانی و زمانی (ماهانه، فصلی و سالانه) وقوع فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار در سطح کشور مورد بررسی قرار گرفت.

با توجه به ضرورت مدیریت آمادگی مقابله با پدیده گرد و غبار، آیین­نامه اجرایی مقابله با گرد و غبار در سال ۱۳۸۸تصویب شد و بازبینی آن در سال ۱۳۹۵ توسط هیات وزیران مشتمل بر ۱۸ ماده و با مسئولیت ریاست محترم سازمان حفاظت محیط زیست و با عضویت معاونین دستگاه­های ذیربط انجام گرفت. براساس این آیین­نامه، ستاد ملی مقابله با گرد و غبار در سازمان حفاظت محیط زیست کشور تشکیل گردید. براین اساس کمیته­های ملی و تخصصی مقابله با گرد و غبار و کارگروه­های تخصصی مرتبط با آن شامل کارگروه منشایابی گرد و غبار، بین­الملل، بررسی مواد تثبیت کننده خاک و تدوین برنامه عمل و با هدف بررسی‌های فنی و کارشناسی دستورات واصله، از سوی کمیته ملی به همراه کارگروه­های استانی ذیل کمیته ملی و تخصصی تشکیل گردید.

در چارچوب آئین نامه مذکور، اقدامات متعددی بویژه در دو سال گذشته بصورت نرم افزاری، مطالعاتی و اجرایی برای مقابله با گرد و غبار در کشور به انجام رسیده است که نقش مهمی در کاهش و مدیریت این پدیده در کشور در پی داشته است.

ب- نگاهی به وضعیت فرسایش آبی خاک و تولید رسوب در ایران و عوامل موثر بر آن (سخنران: دکتر محمود عرب­خدری [۲] )

فرسایش خاک به دلیل گستره و تنوع خسارت‌ها، مهمترین شکل تخریب زمین و یکی از بحرانی‌ترین خطرهای زیست‌محیطی در منطقه غرب آسیا معرفی شده است. در مورد مقدار فرسایش خاک عددهای متفاوتی ارائه شده است. بررسی های انجام شده نشان می دهند که مقدار تخریب خاک و تولید رسوب حدود یک میلیارد تن در سال است. یکی ازپدیده­های تخریب اراضی به شکل رسوبات معلق است که افزون بر آلوده کردن منابع آب، در انتقال مواد آلاینده نقش اساسی دارد.

بر اساس اندازه‌گیری‌های مستقیم در کرت­های فرسایش، تلفات خاک از سطح اراضی مرتعی، جنگلی و دیم‌زار‌ها بسیار کمتر از یک تن در هکتار در سال می­باشد. در مقابل، عددهای بسیار بالاتر تا ۳۴ تن در هکتار در سال روی مارن­ها اندازه گیری شده است که نشانگر نقش تعیین کننده سازندهای حساس به فرسایش در تولید رسوب می­باشد. در اراضی شخم خورده دیم کشور نیز عددهای بیشتر از ۱۰ تن در هکتار ثبت شده است. میانه رسوبدهی ویژه (مجموع بار معلق و کف) در حوضه­های آبخیز که در سطح کشور اندازه­گیری شده، ۳۳۶ تن بر کیلومتر مربع در سال برآورد شده است. تاکنون ۶/۵ درصد حجم کل مخازن از رسوب پر شده است که موجب رسوب سالانه ۲۵۰ میلیون تن در دریاچه سدها شده است. عامل­هایی که درتولید رسوب نقش بیشتری دارند، با توجه به اختلاف زیاد تلفات خاک کرت‌های فرسایش و رسوبدهی رودخانه­ها، فرسایش مارن‌ها و سایر سازندهای حساس (بیش از دو میلیون هکتار اراضی تحت سیطره فرسایش خندقی) و همچنین رانش زمین و فرسایش­ کناری (دستکم در بخشی از چند صد هزار کیلومتر رودخانه­های کشور) می­باشند. این موضوع با مطالعات بسیار محدود منشا‌یابی رسوب در منطقه‌های نیمه‌خشک کشور که نشانگر سهم بیشتر فرسایش از حرکت‌های توده‌ای و ایجاد هزار دره در تولید رسوب معلق دارد، تایید می­شود.

در بررسی عوامل طبیعی موثر بر فرسایش، می­توان به بارش به نسبت کم در بخش بزرگی از کشور اشاره کرد که مانع از استقرار و توسعه پوشش گیاهی متراکم، که خاک را به طور کامل بپوشاند، می­شود. از سوی دیگر، باران‌های شدید، خاک‌های بدون پوشش کافی را در معرض فرسایش قرار می‌دهد. فرسایش‌پذیری ذاتی خاک‌ها به دلیل وجود برخی از سازندهای حساس به فرسایش مانند مارن‌ها را نباید از نظر دور داشت. از عوامل تشدید کننده فرسایش آبی در دهه‌های اخیر، تغییر کاربری جنگل و مرتع، شخم در جهت شیب و چرای بی‌رویه بوده است. به طوری‌که بر اساس اندازه‌گیری‌های انجام شده، در میانگین فرسایش دیم­زارها ۷ برابر مراتع، اراضی آیش ۸ برابر و مرتع با چرای شدید به قرق حدود ۲/۵ برابر افزایش را در نرخ فرسایش نشان می‌دهند.

[۱] - مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و دبیر ستاد ملی مقابله با پدیده گرد و غبار

[۲] - دانشیار پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری

روابط عمومی فرهنگستان علوم