شهرستان تفرش یکی از شهر های استان مرکزی و در شرق این استان است. از نظر باستان شناسی این شهر از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است. یکی از این آثار پر اهمیت از لحاظ تاریخی و معماری، دست‌کند زیرزمینی تفرش است.مجری این پروژه دکتر مهدی موسوی نیا از اعضای هیئت علمی گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور می باشند. نظر به اهمیت فوق العاده این پروژه، مصاحبه ای با آقای دکترسید مهدی موسوی نیا عضو هیات علمی گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور درباره پروژه باستانشناسی« دستکند زیرزمینی تفرش» صورت گرفت که در ادامه خواهد آمد.

۱- لطفا اطلاعات مختصری راجع به پروژه بفرمایید.

دستکند زیرزمینی تفرش در زیر بافت امروزی این شهر واقع شده است. مردمان شهر تفرش ده‌ها و چه بسا سده‌ها از وجود یک دستکند زیرزمینی در زیر بافت این شهر اطلاع داشته‌اند. با درخواست شهروندان تفرش و استقبال مدیران استانی و شهرستان، فصل اول کاوش در این محوطه در تابستان ۱۳۹۸ به دانشگاه نیشابور سپرده شد. هدف این فصل از کاوش، دستیابی به اطلاعاتی کلی راجع به تاریخ محوطه، کاربری و ساختار معماری این دستکند بوده است.

۲- سرپرستی این پروژه را چه کسی به عهده داشت و چند نفر در این تیم کاوش مشغول بکار بودند؟

این پروژه بعد از عقد تفاهم‌نامه بین دانشگاه نیشابور و شهرداری تفرش به این دانشگاه سپرده شده است. پیمانکار پروژه دانشگاه نیشابور بوده و اینجانب سید مهدی موسوی نیا به عنوان مجری و سرپرست طرح از دانشگاه به شهرداری معرفی شدم. در انجام پروژه حاضر حدود ۲۰ نفر مشتمل بر کارگر، کارشناس باستان‌شناس، کارشناس مرمت، معمار و نقشه‌بردار با این پروژه همکاری داشته‌اند.

۳- اهمیت این دستکند از لحاظ تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی و وسعت محدوده کاوش را بفرمایید.

با استناد به داده‌های باستان‌شناسی این دستکند در دوره سلجوقی ساخته شده و تا دوره صفوی مورد استفاده قرار گرفته است. با استناد به مطالعات مردم‌شناسی، این محوطه با حدود ۲۰۰ هکتار وسعت، وسیع‌ترین محوطه زیرزمینی است که تاکنون از کاوشهای باستان‌شناسی در ایران گزارش شده است. مطبق بودن این محوطه، وجه دیگری از اهمیت دستکند زیرزمینی تفرش است. در اولین فصل کاوش باستان‌شناسی محوطه، از سه طبقه از مجموع طبقات محوطه شناسایی و مورد کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت. با استناد به ساختار معماری محوطه، اکنون می‌دانیم طبقات فوقانی، تنها هواکش‌هایی برای انتقال بیشتر اکسیژن به طبقه اصلی و زیرین محوطه بوده است. به عبارت دیگر، فضاهای کاوش شده در فصل اول، تنها هواکش‌ها، محفظه‌های نگهداری هوا و دالان‌های انتقال هوا برای ورود، نگهداری و انتقال حداکثر اکسیژن به طبقه اصلی محوطه بوده است. این تعالی معماری در تمام عرصه محوطه به بهترین نحو ممکن قابل مشاهده است. با اینکه در اولین فصل کاوش شاهدی از کاربری محوطه کشف نشده است، این انتظام معماری، بالقوه می‌تواند نشان دهنده زندگی طولانی مدت در طبقه زیرین و اصلی محوطه بوده باشد. یکی دیگر از وجوه اهمیت دستکند زیرزمینی تفرش، کشف قطعات سفال سلطان آباد است. این گونه سفالی که به سه دسته جزئی‌تر تقسیم می‌شود، مشخصه سفال دوره ایلخانی در استان مرکزی است. شناخت ما از این خانواده سفالی نه با کاوشهای علمی باستان‌شناسی بلکه با حفارهای غیرمجاز قاچاق‌چیان آثار عتیقه آغاز شده بود. به نحوی که تا پیش از کاوش حاضر، تنها چند قطعه از این سفال از کاوشهای باستان‌شناسی استان مرکزی گزارش شده بود. در مقابل، فراوانی هر سه گونه سفال سلطان آباد در کنار کشف توپی‌های کوره، این احتمال را مفروض می‌دارد که احتمالاً تفرش یکی از مراکز تولید سفال سلطان آباد در ایران بوده است. انتظار می‌رود با کشف طبقه اصلی دستکند زیرزمینی، نمونه‌های فراوانی از ظروف سالم سلطان آباد برای اولین بار از کاوش‌های علمی شناسایی و معرفی گردد.

۴-روند پژوهش به چه ترتیب بود وبا چه هدفی صورت گرفت و در حال حاضر پروژه به پایان رسیده ویا اینکه فصلهای بعدی برای این کاوش متصور هستید؟

هدف از انجام این کاوش، در وهله اول پاسخ به این پرسش بود که این دستکند زیرزمینی در بافت تاریخی و جغرافیایی تفرش چه اهمیتی داشته است. از دیگر اهداف تعیین شده این فصل گمانه‌زنی راجع به تاریخ محوطه و کاربری آن بوده است. به علاوه، گمانه‌زنی راجع به ساختار معماری محوطه از دیگر اهداف اولین فصل کاوش در دستکند زیرزمینی تفرش بود. فصل اول کاوش باستان‌شناسی محوطه از ۴ خرداد ماه ۱۳۹۸ آغاز و تا ۲۶ شهریور ماه ادامه یافت. با توجه به وسعت محوطه و عدم کشف طبقه اصلی، قابلیت انجام چندین فصل کاوش باستان‌شناسی در این محوطه قابل تصور است.

۵- آیا درخواست و یا پیشنهادی از سوی سازمان ویا نهادی برای آغاز کاوش صورت گرفته بود ؟

تا آنجا که اینجانب در جریان هستم، مجموعه فرمانداری، شهردار و شورای شهر تفرش با ادامه پروژه مذکور موافق بوده و به نقل از مجموعه شورای شهر، برنامه‌ریزی برای انجام فصل بعدی کاوش در حال حاضر در دست انجام است.

۶- آیا حمایتی از سوی نهاد ویا سازمان خاصی از این کاوش صورت گرفت؟و اینکه قبل از پژوهش و بررسی توسط تیم شما کاوش و یا تحقیقاتی انجام شده بود؟

همانگونه که قبل‌تر اشاره گردید، وجود یک دستکند زیرزمینی در زیر بافت امروزی شهر تفرش مشخص بود. تمایل و کنجکاوی شهروندان و پیگیری مدیران شهری باعث گردید در تابستان ۱۳۹۲ سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی آقای دکتر قاسم فضلی، کارشناس باستان‌ شناسی را به منظور تعیین ارزش تاریخی محوطه به مدت چند روز به تفرش اعزام کند. در نتیجه این مطالعات مقدماتی، مشخص گردید دستکند زیرزمینی تفرش یک محوطه تاریخی با قابلیت ثبت در فهرست آثار ملی بوده است.

۷- دستاورد ها و احیانا ً بازخوردهای داخلی وخارجی این پژوهش چه بوده است؟

دستکند زیرزمینی تفرش با حدود ۲۰۰ هکتار وسعت در چند طبقه، وسیع‌ترین دستکند زیرزمینی ایران و چه بسا یکی از بزرگترین محوطه‌های دستکند در دنیای باستان‌شناسی است. این اهمیت با قرارگرفتن در بافتار تاریخ سلجوقی و جغرافیای تفرش افزون نیز خواهد شد. به دلیل ابهام ‌ها و پرسش‌های تاریخی و باستان‌شناسی راجع به این محوطه، تاکنون مطلبی علمی راجع به محوطه در مجامع داخلی و بین‌المللی ارائه و منتشر نشده است، با این حال، انتظار می‌رود پس از انجام کاوشهای باستان‌شناسی در فصول آتی و قالب‌مند شدن جایگاه محوطه، دستکند زیرزمینی تفرش خیلی زود جایگاه واقعی خود در تاریخ ایران را بازخواهد یافت. ثبت محوطه در فهرست آثار جهانی یکی از افق‌های پیش رو پس از انجام کاوشهای باستان‌شناسی در این محوطه است.