نشست تخصصی «ملاحظات اخلاقی نظام حقوقی مالکیت فکری» شنبه ۱۳ مهر ۱۳۹۸ با حضور دکتر محمود حکمت‌نیا (معاون مالکیت فکری وزارت دادگستری و عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)، در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

حکمت‌نیا در ابتدای سخنان خود مباحث اخلاقی حوزه حقوق را در دو بحث مجزا از هم دانست و گفت: از آن‌جایی که این مباحث از هم جدا نمی‌شوند، گاهی اوقات یک سردرگمی خاصی حتی برای محققین حقوقی ایجاد می‌کند. سوال این است که یک حکم حقوقی صرف‌نظر از اینکه مراحل تصویب نظام قانونگذاری را پشت سر گذاشته و به شکل قانون درآمده است، آیا این حکم توجیه اخلاقی نیز دارد؟ در این سوال بیشتر درصدد هستیم که به این مساله پاسخ دهیم که اگر حکم شکل قانون نداشت، این گزاره قابل حمایت بود یا خیر؟ نظام‌هایی که رویکرد حقوق طبیعی دارند، ابتدائاً باید به این سوال پاسخ دهند چون قانون قبل از اینکه قانون شود، نیاز به توجیه اخلاقی نیز دارد. هم‌چنین در نظام‌هایی که ساختار نظام حقوقی آن‌ها پوزیتویستی‌ست و اعتبار قانون را از حکم حاکم و یا ساختار حقوقی می‌گیرند، به لحاظ حقوقی نیازمند پاسخ به این پرسش نیستند ولی ممکن است همین گروه نیز به لحاظ سیاسی و اجتماعی مجبور شوند که به این سوال پاسخ دهند که آیا این حکم قانونی پشتوانه اخلاقی دارد یا خیر؟ اگر می‌گوییم مالکیت فکری، در واقع می‌خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که اگر حکم قانون به شناسایی مالکیت فکری نبود، این ایجاد انحصارها برای پدیدآورندگان (هم در حوزه صنعتی و هم در حوزه ادبی و هنری) که مستلزم محرومیت‌های دیگران است، توجیه اخلاقی دارد یا خیر؟ پاسخ به این سوال ذیل عنوان «مبنا»؛ مبانی مالکیت فکری، مبانی اختراع، مبانی طرح صنعتی، مبانی علائم تجاری و مبانی ادبی و هنری خواهد بود.

معاون مالکیت فکری وزارت دادگستری به حوزه استثنائات نیز اشاره کرد و اظهار داشت: وقتی که از استثنائات صحبت می‌کنیم، باید دید که وجه آن استثناء توجیه اخلاقی دارد یا خیر؟ مثل این حکم که گفته می‌شود کتابخانه‌ها و آرشیوها می‌توانند به مقدار نیاز و به اقتضای کارشان، از آثار تولیدشده در صورتی که اضرار به منافع اثر نداشته باشند، بدون کسب اجازه از پدیدآورنده یا دارنده حق، تکثیر کنند. در این مثال منفعت عمومی دسترسی به دانش با منفعت پدیدآورنده تعارض پیدا می‌کند. حال باید دید این استثناء کردن توجیه اخلاقی دارد یا خیر. درواقع این استثنائات و مبنای آن‌ها، مبنای اعتبار مالکیت فکری هستند.

این عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی راجع‌ به صورت دوم مساله اخلاق نیز به ایراد سخن پرداخت و اذعان کرد: وجه دوم اخلاق این است که ما در جامعه هنجارهای اخلاقی داریم. مثل اعمال تولیدکننده خشونت، افشاکردن عیوب دیگران و یا حسدورزی و ... که انجام ندادن آن‌ها جزء هنجارهای اخلاقی در جامعه است. در این نوع از اخلاق، شناسایی حق، اعمال حق و اجرای حق، باید به گونه‌ای باشد که با این هنجارهای اخلاقی جامعه تضاد و تعارضی نداشته باشد. به طور مثال در ثبت اختراعات، هدف و کارکرد اختراع جدید نباید غیراخلاقی باشد. علائم (جلوه) اختراع و یا استفاده از آن و هم‌چنین فرآیند اختراع نباید غیراخلاقی باشد. در غیر این‌صورت، اخلاق در موضوع وارد می‌شود و دخالت می‌کند.

حکمت‌نیا در ادامه اخلاق را در حوزه سوم نیز مطرح و ابراز کرد: حالت سوم مانند زمانی‌ست که ثبتی صورت گرفته ولی ثبت‌کننده نه خود و نه به دیگران اجازه تولید ندهد، که در این صورت قانون با لحاظ ممنوع بودن استفاده از حق دیگری، یک استثناء قائل می‌شود و مجوزه بهره‌برداری از آن را صادر می‌کند و آن زمانی‌ست که تولید این اثر برای نجات جان عمومی ضرورت داشته باشد. پس اخلاق در سه قسمت ورود پیدا می‌کند، در قسمت ثبت، محدودیت استثنائات و مجوز بهره‌برداری. او در تکمیل سخنان خود افزود: بنابراین اخلاق در دو سطح مطرح می‌شود، سطح اول اینکه چطور یک اثر حقوقی را توجیه کنیم که تحت عنوان مبانی اخلاقی قابل طرح است و سطح دوم اینکه هنجارهای اخلاقی در کدام قسمت از مالکیت فکری قرار می‌گیرد به نوعی که این مالکیت فکری ناقض هنجارهای اخلاقی نباشد.

حکمت‌نیا در پایان به مالکیت ادبی و هنری نیز پرداخت و در اشاره به تفاوت عمده آن با مالکیت صنعتی خاطرنشان کرد: در مالکیت ادبی و هنری که موارد آن ذیل ماده ۲ قانون ۱۳۴۸ پیش‌بینی شده است، آثار نیاز به ثبت ندارند یعنی مرحله ثبت در مالکیت ادبی و هنری وجود ندارد و قانون مالکیت فکری به معنای نشر و انتشار نیست بلکه به معنای حمایت اثر است. پس اگر اثری اجازه انتشار پیدا نکند، اساساً موضوعی برای مالکیت فکری به وجود نمی‌آید.

گزارش از: فریبا رضایی

گزارش تصویری