این کتاب، مسیر آینده فتوا و ولایت را قابل پیش‌بینی می‌کند
نشست نقد و بررسی کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا، دکتر محمدعلی حسینی‌زاده و دکتر محسن صبوریان (نویسنده کتاب) دوشنبه ۲۵ شهریور ۱۳۹۸ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
در ابتدای این نشست محسن صبوریان نویسنده کتاب در توضیح شناسنامه این اثر بیان کرد: مساله‌ای که در بررسی نهاد دین وجود دارد، موضوع شکل‌گیری نهاد متمرکزی به نام مرجعیت تقلید است که بنا بر نظر برخی منتقدین، این امر پیشینه زیادی ندارد. در واقع می‌توان گفت موضوع فتوادهی و استفتاء از ازمان معصومین وجود داشته ولی مرجعیت به عنوان یک نهاد متمرکز مربوط به دوره متاخر است. لذا فصل ۲ این کتاب توضیح می‌دهد که چگونه این نهاد از زمان شیخ مفید شروع شده و در زمان شیخ انصاری به تثبیت می‌رسد. در گام بعدی برای نسبت‌سنجی این دوره با دوره‌های بعد، به بررسی نهاد روحانیت در دوره قاجار و دوره پهلوی اول که با تحولات زیاد همراه بود، پرداخته شد.
وی افزود: مساله اصلی بنده در این کتاب این بود که مطرح کنم چگونه مرجعیت تاسیس شد، چه ابزار و لوازمی برای ایجاد آن نیاز بود و در مراحل بعدی این نهاد چه مراحلی را در ارتباط با دولت از سر گذراند. به همین ترتیب فصل دو کتاب به چگونگی تاسیس این نهاد و در فصل ۳ و ۴، به تحولات آن پرداخته شده است.
در ادامه دکتر محمدعلی حسینی‌زاده، عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان این مطلب که در ابتدای هر نقدی ابتدا به نکات مثبت و محاسن آن اثر پرداخته می‌شود، گفت: بنده از ذکر این نکات مثبت گذر می‌کنم نه به این دلیل که این اثر نقاط مثبت ندارد و صرفاً به ذکر این نکته بسنده می‌کنم که متن نوشته‌شده متن جذابی‌ست به‌ویژه که توسط یک نویسنده جوان نگاشته شده که آینده خوبی را برای او و برای این مسیر می‌توان تصور کرد.
حسینی‌زاده در ادامه با توجه به ماهیت جلسه، وارد مقوله نقد شد و خاطرنشان کرد: درمورد روش و مبنای نظری کتاب باید گفت که از نظریه وبر و جامعه‌شناسی تاریخی استفاده شده است که انتخاب خوبی نیست و بنده موافق این انتخاب نیستم. وقتی از تکوین نهاد صحبت می‌شود باید به سراغ نهادگرایی تاریخی رفت. گرچه نهادگرایی در جامعه دانشگاهی ما زیاد شناخته‌شده نیست ولی مفاهیمی دارد که در این کتاب می‌توانست مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین در بحث روشی، حسنی را نمی‌توان دید و حتی با حذف روش، مشکلی در کتاب ایجاد نمی‌شود.
نکته دوم، استفاده از عنوان نهاد مرجعیت در روی کتاب است ولی در کتاب، پس از فصل ۲ به نهاد روحانیت می‌پردازد. بحث اصلی در کتاب روحانیت است که با عنوان سازگار نیست. تاریخی بودن عمده مباحث کتاب و سایه انداختن تاریخ بر تبیین نظریه، گستردگی موضوع و تاثیر آن بر کم شدن عمق مطالب، عدم رجوع به برخی منابع مهم توسط نویسنده مثل اثر سایه خدا و فرهنگ سیاسی امیر ارجمند، عبور ساده و آسان از موضوع و عدم توجه به برخی از اتفاقات تاثیرگذار در تاریخ شیعه ازجمله مکتب حلی، نادیده انگاشتن رقابت‌ها و منازعات مذهبی ازجمله میان صوفیان، شیخی‌ها، مسیحیان و بابی‌ها، نداشتن نگاه گفتمانی به شکل‌گیری نهاد مرجعیت از دیگر انتقاداتی بود که این عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید بهشتی در رابطه با اثر محسن صبوریان مطرح کرد.
دکتر حسینی‌زاده در پایان سخنان خود تاکید کرد: هم‌چنان معقتد هستم که قدم برداشته شده توسط نویسنده این کتاب، قدمی مبارک است و نشان‌دهنده توانایی او در ورود به این موضوع با توجه به اینکه موضوع آن، موضوع آسانی نیست.
دکتر حمید پارسانیا در بخش بعدی این برنامه به ایراد سخن پرداخت و با اذعان به این که این اثر نوعی جامعه‌شناسی تاریخی‌ست، گفت: مساله تکوین نهاد مرجعیت است و یک رویکرد اجتماعی به مساله دارد که موضوع قدرت و اقتدار نیز بخشی از این امر است. به لحاظ روش، رویکردی که در این کتاب وجود دارد، نوعی از پدیدارشناسی و نوعی از ذاتخواهیست که این ذات‌خواهی در حوزه تاریخ فعال می‌شود و به تدریج الزامات و امکانات خود را ظاهر می‌کند. بنابراین مرجعیت یک معناست که در یک نظام معنایی و در یک فرصت تاریخی ظهور و معنا پیدا می‌کند. بنابراین این کار، یک کار تاریخی‌ست. او ادامه داد: به نظر من، تکوین نهاد مرجعیت، بخشی از پروسه تحقق نظام معنایی‌ست. به‌همین دلیل باید در بستر تاریخی و تاریخی به آن نگریسته شود. لذا بنده رفتن به عقبه را در این کتاب، لازمه این روش می‌دانم که برای تحقیقات بعدی نیز، فرصت و منبع خوبی ایجاد می‌کند.
دکتر پارسانیا در تکمیل سخنان خود افزود: این کتاب، مسیر آینده فتوا و ولایت را قابل پیش‌بینی می‌کند که با ارائه‌ای که از تاریخ آن داشته، بتوان حدس زد که در آینده چه خواهد شد و نهادهایی که به‌وجود آمده چه دگردیسی‌هایی را خواهند داشت که می‌تواند موضوع پروژه‌های بعدی باشد.
در پایان نشست، محسن صبوریان به پاره‌ای از نقدهای واردشده به اثرش و هم‌چنین سوالات مطرح‌شده توسط حاضران پاسخ گفت.
گزارش از: فریبا رضایی