نشست تخصصی «ارتباطات محیط زیست و نقش فناوری‌های نوین ارتباطی در توسعه پایدار محیط زیست» با حضور دکتر حسین محمودی (عضو هیات‌علمی پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی) و دکتر زهرا اسدی (پژوهشگر ارتباطات) شنبه ۱۵ تیر ماه ۱۳۹۸ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در این نشست، دکتر محمودی به علت انتخاب آلودگی تهران به عنوان موضوع مطالعه خود اشاره کرد و گفت: در میان مسائل زیست‌محیطی، موضوع آلودگی تهران را انتخاب کردم چون احساس کردم نقش ارتباطات محیط‌زیست و نقش مردم در آن پررنگ‌تر است. او در توضیح اهمیت موضوع انتخاب ‌شده ابراز کرد: ۷۵٪ آلودگی کلانشهر تهران حاصل منابع متحرک و ازجمله وسایل نقلیه شخصی است که از نظر اقتصادی نیز، خسارت آلودگی هوای تهران، سالانه بالغ بر ۲/۸ میلیارد دلار برآورد شده است. وی افزود: علاوه بر روش‌ها و راهکارهای فنی، یکی از راه‌های موثر در کاهش آلودگی هوا، بالابردن مشارکت عمومی و استفاده از ارتباطات محیط‌زیستی در کاهش این آلودگی است که معمولاً کمتر به آن پرداخته می‌‍‌شود. بنابراین همانطور که شهروندان می‌توانند سهم بالایی در آلوده کردن هوای تهران داشته باشند، به همین ترتیب می‌توانند در کاهش آن نیز سهم به‌سزایی داشته باشند.

محمودی درمورد خلا موجود در مطالعات انجام‌شده در زمینه محیط‌زیست، اظهار داشت: مطالعات و کارهای انجام‌شده درباره محیط‌زیست تاکنون، درمورد مسائل و ابعاد فنی موضوع بوده و کمتر به حوزه‌های اجتماعی و به‌ویژه ارزیابی ارتباطات محیط‌زیستی پرداخته شده است که نیاز به پرداختن بیشتر بر این موضوع دارد که چگونه افراد، فهم و درک عمیق‌تری به تهدیدات آلودگی هوا و روش‌های مقابله‌ای با آن دست می‌یابند.

این عضو هیات‌علمی پژوهشکده علوم‌محیطی دانشگاه شهید بهشتی در توضیح نحوه عملکرد شهروندان و نوع مواجهه آن‌ها با مساله (آلودگی) به تئوری «انگیزه حفاظت» و تئوری «مدل احتمال ارزیابی(متقاعدسازی)» پرداخت و در این باره اذعان کرد: در تئوری اول و در رفتار حفاظتی به این مساله می‌رسیم که آیا اصلاً شهروندان ما ارزیابی‌ای از تهدید دارند؟ و آیا میزان آسیب‌پذیری را درک می‌کنند؟ (چراکه الآن احساس می‌شود شهروندان درک عمیقی از میزان آسیب‌پذیری از سرب یا بیماری آسم و سهم بالای این بیماری در بیمارستان‌ها ندارند). اگر شهروندان شدت خطر را بیشتر احساس کنند، میزان رفتار حفاظتی آن‌ها بیشتر خواهد شد. او ادامه داد: در ارتباطات محیط‌زیستی بخشی از کار ما این است که به شکل منطقی، نه با فشار، اقناع ایجاد کنیم و اگر اقناع ایجاد شود، قطعاً به هدف موردنظر می‌رسیم. هرچقدر میزان اقناع شهروندان بیشتر باشد، عملکرد آن‌ها در رفتار حفاظتی بهتر خواهد بود.

محمودی درمورد مسیرهای انتقال پیام به مخاطبان نیز خاطرنشان کرد: وقتی پیامی درست و محتوایی ایجاد می‌شود، با دو مسیر «اصلی» و «فرعی» به گیرنده می‌رسد که مسیر اصلی، عمومی‌تر و پایدارتر است و در مسیر فرعی، کیفیت استدلال نقش مهمی بازی می‌کند. او ادامه داد: «اعتبار منبع» یک مسیر فرعی است. مسیر فرعی راهی است که به‌عنوان میانبر برای رسیدن به هدف و برای جهت دادن به ذهن افراد، جهت زودتر رسیدن به هدف از آن استفاده می‌شود؛ مثل استفاده از سلبریتی‌ها در تبلیغات برای اثرگذاری بیشتر و سریع‌تر به نتیجه رسیدن. وی افزود: هدف ما همان مسیر اصلی است اما گاهی مسیر فرعی نیز جواب می‌دهد. بنابراین انتخاب درست، تلفیقی از این دو مسیر است که ما را زودتر به مقصد برساند.

محمودی در اشاره به یافته‌های تحقیق خود در بررسی کیفیت استدلال موجود در مسیر فرعی عنوان کرد: مساله‌ای که کیفیت استدلال را پس می‌زد، ریشه در آلودگی هوا نداشت؛ مساله‌ای که نه‌تنها برای ایران بلکه برای هر کشوری خطرناک است و آن این است که مردم دچار یک «ناکارآمدی آموخته‌شده» هستند، یعنی کنش و واکنش مردم در ارتباط با آلودگی هوا هیچ فرقی با هم ندارد. اصلی‌ترین علت عدم مشارکت مردم در مسائل زیست‌محیطی و عدم تلاش برای رفع آلودگی نیز همین مساله است؛ یعنی «درماندگی آموخته‌شده» که مردم تصور می‌کنند هیچ کاری نمی‌توانند بکنند و اگر کاری هم بکنند، اثر و فایده‌ای نخواهد داشت. درماندگی آموخته‌شده در خیلی از حوزه‌ها وجود دارد و ما با آن در اکثر تصمیمات مواجه هستیم به‌خصوص در مساله لودگی هوا که باید آن را خیلی جدی بگیریم.

محمودی با انتقاد از چارچوب مدیریتی مسائل زیست‌محیطی گفت: به مسائل محیط‌زیست، مهندسی نگاه می‌شود و افراد در بخش مدیریت مسائل زیست‌محیطی اکثراً مهندس هستند درحالی‌که این قضیه ابعاد جامعه‌شناسی و روان‌شناسی نیز دارد. مساله محیط‌زیست یک امر بین‌رشته‌ای است و نیاز به متخصصان حوزه‌های مختلف دارد درحالی‌که به این مساله مهم در مدیریت آن، توجه نمی‌شود.

این استاد دانشگاه، در بخش پایانی سخنان خود پیشنهاداتی مطرح و یادآور شد: بخشی از چاره حل مشکلات در همدلی است و بخش دیگر آن در ارتباط میان دولت و مردم نهفته است که باتوجه به شرایط کنونی احتمال آن کم است و مردم نسبت به عملکرد دولت بدبین هستند. او ادامه داد: باید ابتدا بستر مناسب توسط دولت و حکمرانان فراهم شود، تا در مراحل بعد، نسبت به بهبود عملکرد شهروندان و مشارکت آنان در توسعه پایدار محیط‌زیست، امیدوار بود. محمودی در این راستا پیشنهادی ارائه کرد و گفت: نشان دادن کلیپ‌ها و یا فیلم‌های مستند کوتاه از بیمارستان‌ها و بیماران مبتلا به آسم که میزان آن خیلی بالاست و هم‌چنین مصاحبه با خانواده‌های این بیماران، می‌تواند حرکت خوبی برای آگاهی دادن به مردم باشد، چراکه مردم ما مردم عاطفی هستند و دیدن این مستندها می‌تواند بسیار اثرگذار باشد.

در ادامه این نشست، دکتر زهرا اسدی، دانش‌آموخته رشته ارتباطات دانشگاه تهران، مقدمه‌ای درباره ارتباطات محیط زیست بیان کرد و گفت: با توجه به تعاریفی که از ارتباطات ارائه شده یعنی حفظ، تغییر و تولید فرهنگ یا تولید اجتماعی معنا)، «فرهنگ» نقشی تعیین کننده در به کارگیری تکنولوژی های ارتباطی جدید و تولید معنای زندگی ایفا می کند. تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات امروز به حد زیادی با زندگی روزمره افراد، درآمیخته و زندگی اجتماعی آنان را نیز تحت تاثیر قرار داده، لذا این مسئله می تواند در راستای حفظ محیط زیست به خوبی مورد استفاده قرار گیرد. وب به عنوان رسانه ای جهت تعامل و مشارکت با تغییر الگوها و توانمندسازی افراد از طریق بالا بردن سرمایه اطلاعاتی آنان به توسعه پایدار می انجامد.

ایشان پس از معرفی روش ها، نظریه ها و سنتز نظری پیرامون پژوهش خود در زمینه ارتباطات محیط زیست، به بیان نتایج اجمالی آن پرداخت. این پژوهش که با عنوان به کارگیری تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطات در راستای دستیابی به توسعه پایدار محیط زیست انجام شده، تاثیر مثبت تکنولوژی های نوین بر نگرش زیست محیطی شهروندان (مشتمل بر ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری) و همچنین سازگاری زیست محیطی شهروندان (مشتمل بر ابعاد آگاهی، توانمندی و مشارکت زیست محیطی) را اثبات نموده است. در این پژوهش، استفاده از مثلث متدولوژیک و تلفیق روش های کمّی و کیفی، نتایج تحقیق را اعتبار و غنای بیشتری بخشیده است.

دکتر اسدی در ادامه، نتایج بخش کیفی پژوهش را بیان کرد و راهکارهای ارتباطی حل معضلات محیط زیست ایران را شامل اشاعه فرهنگ زیست محیطی از سنین پایین، توانمندسازی شهروندان و خلق مشارکت آنان، در نظر گرفتن تمامی ذی نفعان تدوین قوانین جامع برای پیشگیری از تخریب محیط زیست و ضمانت اجرایی آنها، نظارت بر پروژه های و ارزیابی زیست محیطی آنها، از بین بردن انحصار اطلاع رسانی در زمینه محیط زیست، پیشگیری از ایجاد روابط قدرت و اعمال نفوذها برای مصرف منابع طبیعی، و نهایتا آگاهی شهروندان ازمشکلات محیط زیست از طریق تکنولوژی های نوین ارتباطی برشمرد که می تواند در نهایت مدیریت و حکمرانی مناسب محیط زیست ایران را در بر داشته باشد.

در پایان، وی به تکنولوژی های اطلاعاتی که در سراسر جهان برای پایش و مدیریت محیط زیست استفاده می‌شود، اشاره کرد و استفاده از فنآوری هایی نظیر IoT (اینترنت اشیاء)، سیستم GIS تحت وب (سیستم اطلاعات جغرافیایی)، ITS (مدیریت ترافیک شهری)، VGIS یا GIS مردم محور (سیستم های گزارش دهی مردمی)، RS (داده های ماهواره ای) و تکنیک های پیش آگهی دهنده سیل ها و خشکسالی ها را برای ایجاد داده ها و پردازش داده های محیط زیست ضروری دانست که اینک در کشور ما از آنها استفاده اندکی می شود. دکتر اسدی استفاده از فنآوری های نوین ICTs را برای حفظ، پیشگیری از تخریب و ارتقاء وضعیت محیط زیست ایران ضرورت مهم ایران برای دستیابی به توسعه پایدار دانستند.

گزارش از: فریبا رضایی

گزارش تصویری