به طور کلی کارکردهای اجرایی را در دو سطح کارکردهای اجرایی بنیادی و کارکردهای اجرایی سطح بالاتر می توان بررسی کرد. براساس برخی نظرات کارکردهای اجرایی بنیادی شامل فرایندهای شناختی مانند بازداری شناختی، به هنگام آوری، و انعطاف پذیری شناختی است. کارکردهای اجرایی سطح بالاتر نیازمند استفاده همزمان از چند کارکرد اجرایی بنیادی مانند برنامه ریزی، استدلال، یا حل مساله است.

یکی از نیازهای اساسی در امر توسعه و پیشبرد علوم شناختی به منظور پژوهش و ارزیابی های بالینی وجود آزمون ها و تکالیف روا و معتبر است. به همین جهت، وجود آزمون ها و تکالیف هنجار شده در کشور ایران یک ضرورت محسوب می شود. کارکردهای اجرایی یکی از مولفه های مهم عملکرد شناختی است که در امر تشخیص، درمان، توانبخشی، و استعدادیابی می تواند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، با توجه به نیاز اساسی به برنامه های توان بخشی شناختی، تست های هنجاریابی شده می توانند در فرایند طراحی، ارزشیابی و توسعه برنامه های توان بخشی در سیستم بهداشت و درمان کشور، مورد استفاده قرار گیرند.

پژوهش های اخیر نشان می دهند قسمت عمده ای از کارکردهای اجرایی وراثتی هستند و این مقیاس، مولفه های مختلف کارکردهای اجرایی را بر اساس زمان واکنش در سطح میلی ثانیه مورد سنجش قرار می دهد. این ابزار می تواند نقش مهمی در شناسایی استعدادها در کارکردهای اجرایی داشته باشد. این موضوع می تواند در استعدادیابی، تحصیل، شغل افراد مورد استفاده قرار گیرد. پژوهش ها درباره کارکردهای اجرایی در ایران تمرکز لازم بر یک نظریه واحد نداشته است. آزمون های قبلی یا ملغمه ای از مقیاس ها مختلف بر اساس نظریه های مختلف بوده است یا چند تکلیف ساده و محدود در کنار یکدیگر به عنوان کارکرد اجرایی در نظر گرفته شده است.

اما در پژوهشی که در این زمینه با حمایت ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام در حال انجام است تلاش می کنیم تا براساس یکی از معتبرترین نظریه ها در زمینه کارکردهای اجرایی مجموعه ای از تکالیف کارکردهای اجرایی بنیادی بررسی شود. در این پژوهش هدف بازساخت، رواسازی، و هنجاریابی مجموعه تکالیف کارکردهای اجرایی بنیادی متناسب با جمعیت ایرانی در بزرگسالان است که حدود ۲۰۰۰ شرکت کننده از ۱۲ منطقه جغرافیای کشور در ۹ تکلیف کامپیوتری مورد بررسی قرار می گیرند. این طرح پژوهشی یک ابزار مناسب برای ارزیابی جنبه های مختلف کارکرد اجرایی در گروه های سنی مختلف از ۱۶ تا ۸۵ سالگی مبتنی بر فرهنگ ایرانی فراهم می آورد که مورد استفاده متخصصان کشور در زمینه های مختلف (مانند روانشناسان، روانپزشکان، عصب شناسان) است. از آن می توان به عنوان یک ابزار معتبر و روا در ارزیابی های شناختی در تشخیص و درمان سود جست. همچنین از این آزمون می توان هم در پژوهش ها و هم در طراحی و ارزشیابی برنامه های آموزشی و هم در کشف استعدادها بویژه در سیستم آموزش و پرورش و آموزش عالی استفاده کرد. این آزمون در امور استخدامی در ادارات، شرکت ها، موسسات، و کارخانه ها نیز قابلیت استفاده دارد.

عضو هیات علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان