مصرف دخانیات یکی از عوامل خطر ساز در حوزه سلامتی افراد است و سازمان جهانی بهداشت روز ۳۱ می مصادف با ۱۰ خرداد ماه روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری کرده است تا توجه همگان را به مضرات و خطرات استفاده از دخانیات جلب نموده و به بررسی راهکارهای جلوگیری از مرگ و میر ناشی از آن بپردازند.

سیگار و قلیان بعنوان دومین علت مرگ و میر در دنیا شناخته شده است؛ آمارها نشان می دهد که نیمی از افراد سیگاری که رقمی در حدود ۶۵۰ میلیون نفر را تشکیل می دهند، در اثر کشیدن سیگار جان خود را از دست می دهند. متاسفانه آمارها حاکی از آن است که سالانه صدها هزار انسان غیرسیگاری در اثر استنشاق دود  سیگار می میرند و مصرف دخانیات نه تنها به سلامتی خود فرد بلکه به سلامتی سایر افراد خانواده و جامعه ضرر می زند.

تاکنون در مورد تاثیرات منفی دود سیگار روی اطرافیان فرد سیگاری بسیار گفته و شنیده‌ایم و اکثریت افراد از مشکلات بهداشتی ناشی از سیگار غیر مستقیم یا به اصطلاح دود دست دوم به خوبی باخبرند اما هم اکنون پژوهشگران نگرانی خود را در باره پدیده‌ای اعلام کرده‌اند که اصطلاحا به آن دود دست سوم سیگار می‌گویند و بسیاری از مردم از این قضیه بی‌اطلاع‌اند که حتی سیگار کشیدن، دور از اطرافیان می‌تواند برای آنان (اطرافیان) بسیار خطرناک باشد.

در حالی که دود دست سوم نیز مانند دود مستقیم سیگار خطرناک است، ولی اطلاعات اندک مردم از آن باعث آسیب‌رسانی ناخواسته به دیگر افراد به خصوص کودکان می‌گردد. کودکان زمان بیشتری را در منزل سپری می‌کنند. همچنین افراد سیگاری تماس بیشتری با کودکان دارند، از جمله در آغوش کشیدن و بوسیدن کودک توسط فرد بزرگسال سیگاری که حامل ذرات مضر دود دست سوم در مو، پوست و لباس خود است.

کودکان با خصوصیت منحصر به فرد خود، از جمله سینه خیز و چهار دست و پا رفتن بیشتر خود را در معرض سموم پخش شده در سطوح قرار می‌دهند و اگر تنفس سریع‌تر کودکان و به دهان بردن وسایل اطراف و دست آلوده خود را به این قضیه اضافه کنیم، مطمئنا متوجه تاثیر به سزای دود سیگار در بیماری کودکان خواهیم شد.

محیط های آلوده به دود سیگار در کودکان و افراد بالغ باعث بیماریهایی چون سرطان و دیگر بیماریهای تنفسی بدخیم می شود که در نهایت منجر به مرگ آنان می شود.

فراگیری دخانیات یک مشکل جهانی است و توسعه بی سابقه تولیدات مواد دخانی و فروش فراوان آن در سراسر دنیا، بویژه نواحی کم درآمد، زیان های فراوان جسمی و روحی را برای بشر به همراه آورده است.

سرطان یکی از مشکلات اصلی نظام سلامت در ایران است؛ طبق اسناد سازمان جهانی بهداشت از ۴۰ درصد سرطان ها می توان پیشگیری کرد و یکی از عوامل پیشگیری کننده این بیماری پرهیز از مصرف دخانیات است؛ استفاده از هر یک از فرآورده های توتون مانند سیگار، پیپ و قلیان خطرناک بوده و موجب انواع سرطان از جمله ریه، مثانه و کلیه و دهانه رحم می شود؛ بنابراین توصیه می شود از نشستن در مکان های که افراد سیگاری حضور دارند نیز پرهیز شود.

مصرف دخانیات علاوه براین که بر روی سلامت اعضای اصلی بدن تاثیر می گذارد در سلامتی پوست، مو، چشم، دهان و ریه نیز تاثیرات منفی می گذارد به نحوی که در افراد سیگاری چروک های پوست بیشتر و در سنین کمتری نسبت به افراد غیر سیگاری ظاهر می شود زیرا  سیگار باعث کاهش کلاژن پوست می شود.

در افراد سیگاری موها زودتر به رنگ خاکستری در می آیند. سیگار باعث افزایش هورمون مردانه می شود و لذا احتمال ریزش مو را بیشتر می کند؛ سیگار باعث نازک شدن لایه فوقانی پوست، کاهش ضخامت زیر پوست و آسیب به فولیکول های مو می شود.

سیگار در ابتلا به بسیاری از بیماری های شایع چشم مانند پوسیدگی لکه زرد شبکیه ناشی از سن،  آب سیاه، آب مروارید و تنبلی چشم موثر است که بسیاری از این بیماری ها منجر به کاهش غیرقابل برگشت بینایی می شوند؛ علاوه براین مواد محرک دود تنباکو (قطران و گاز سیانید) مسئول بروز برونشیت مزمن و آمفیزم هستند.

ابتلا به سرطان ریه در سیگاری‌ها، ۲۰ برابر غیر سیگاری‌هاست. ایجاد سرطان ریه مستقیماً با تعداد سیگارهای کشیده شده در روز، مدت سیگار کشیدن و محتوای قطران و نیکوتین سیگارهای کشیده ارتباط دارد.سیگاری‌ها نسبت به غیرسیگاری‌ها احتمال بیشتری برای ابتلا به سرطان دهان، گلو و مری دارند.

در مورد سرطان مثانه، تغلیظ سرطان زاها در ادرار به عنوان عامل ایجاد کننده سرطان به‌نظر می‌رسد. سرطان معده و پانکراس وسرطان گردن رحم با شیوع بیشتری در سیگاری‌ها نسبت به غیرسیگاری‌ها رخ می‌دهد.

زنان سیگاری که قرص ضد بارداری استفاده می‌کنند، نسبت به خانم‌هایی که سیگار نمی‌کشند ، ۲۰ برابر بیشتر در معرض خطر حمله قلبی و حمله مغزی هستند؛ زنانی که استعمال سیگار را قبل از شروع بارداری ترک می کنند یا کسانی که در سه ماهه اول بارداری سیگار را ترک می کنند خطر تولدنوزاد با وزن کم و دیگر خطرات مرتبط با استعمال سیگار در بارداری در آن ها کم می شود.

دخانیات در جهان بار بسیار سنگینی را بر اقتصاد جامعه، دولت ها و خانواده تحمیل می کند و میلیاردها دلار هزینه جهت بازاریابی و تجارت این محصول سمی استفاده می شود.

از سوی دیگر استفاده از دخانیات نه تنها سلامتی را تهدید؛ بلکه در مسیر درمان و رفع مشکلات سلامتی بار اقتصادی مضاعفی را بر جامعه تحمیل و افراد زیادی را به کام مرگ می کشاند.

در حال حاضر در دانشگاه علوم پزشکی به منظور کنترل مصرف دخانیات و پرهیز از استفاده قلیان در مکان های عمومی برنامه های مختلفی را در دست اجرا قرار داده است که از آن جمله می توان به همکاری با قوه قضائیه، شهرداری، فرمانداری، استانداری خراسان رضوی، رسانه های فرهنگی، صنعت و معدن، اتاق اصناف اشاره کرد تا استفاده از قلیان در محدوده نظارتی این دانشگاه ممنوع شود.

علاوه براین دانشگاه علوم پزشکی مشهد ۱۴ هزار و ۷۰۰ داوطلب سلامت  دارد که در ۲۸۴ پایگاه سلامت و ۶۶۸ خانه بهداشت در راستای ترویج مفاهیم سلامت ، توسعه رفتارهای سالم، توانمند سازی و حساس سازی افراد جهت حفظ و ارتقاء سلامت خود، خانواده و جامعه تلاش می کنند  و با شناسایی افراد در معرض خطر بیماری به دلیل مصرف دخانیات نکات لازمه به آنها یادآوری می شود و با کمک تیم پزشکی و بهره گیری از روش های دارو درمانی و مشاوره درمانی سعی در مصرف دخانیات در جامعه و بالا بردن سطح کیفی زندگی افراد  دارد.

همچنین غربالگری اولیه افراد واجد شرایط دارای پرونده فعال الکترونیک سلامت از نظر درگیری با اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد به میزان صد درصد نیز از دیگر اهداف معاونت بهداشتی برای سال ۹۸ است؛ غربالگری تکمیلی اختلالات مصرف دخانیات، الکل و مواد در  مواردی که  غربالگری اولیه درگیری با  مصرف دخانیات، الکل و مواد برای آن ها مثبت شده است به میزان  سی درصد نیز از جمله اهداف معاونت بهداشتی برای سال ۹۸ است.

همچنین اساتید مرکز تحقیقات دندان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و مرکز تحقیقات سرطان در خصوص نقش تنباکو و دخانیات در سلامت افراد تحقیقاتی را انجام دادند.

منبع:  برگرفته از سخنان دکتر محمد جعفر صادقی، مدیر پیشگیری و مبارزه با بیماریهای دانشگاه علوم پزشکی مشهد

مهندس علی حسنی، مدیر گروه بهداشت محیط و طب کار معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد

دکتر قلیان اول، معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد

دکتر سید کاظم فرهمند، قائم مقام معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد