نشست «رسانه ها، جامعه و کنشگری در بحران»  با حضور گیتی خزاعی، پژوهشگر جامعه شناسی تغییرات اقلیمی و پروانه پیشنمازی، پژوهشگر روزنامه نگاری بحران و متخصصان و پژوهشگران و کارشناسان و دانشجویان در یکشنبه هشتم اردیبهشت ماه ۱۳۹۸ در سالن اندیشه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در ابتدای نشست پروانه پیشنمازی، پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: متاسفانه براساس اعلام سازمان ملل متحد، کشوری هستیم که در طی ۳۰ سال گذشته همواره جزو ۱۰ کشور حادثه خیز و بحرانی در دنیا شناحته شده ایم. یعنی در طی ۳۰ سال گذشته یکی از رتبه های یک تا ۱۰ را کسب کرده ایم. این مسئله نشان دهنده این است که کشور ما به انواع مخاطرات- انسان ساخت یا طبیعی- مواجه است. همین سازمان اعلام کرده است که از مجموع ۴۰ نوع بلای شناخته شده در جهان تا به حال ایران ۳۲ نوع بلا را تجربه کرده یا در حال تجربه است. براساس آماری که دادند آسیب وارده از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۴ حدود ۱۵ میلیارد دلار بوده است.
پیشنمازی با بیان اینکه در کل دنیا از دهه ۱۹۹۰ میلادی به بعد نسبت به بحران ها یک تغییر نگرش داشتیم گفت: تا قبل از دهه ۹۰ میلادی نگاه به بحران ها و مدیریت کردنشان بیشتر جنبه سخت افزاری بود و بیشتر به نکات فنی و مهندسی برای مدیریت بحران توجه می شد. اما از دهه ۹۰ به بعد به ویژه بعد از زلزله ۱۹۹۵ ژاپن به واسطه اشتباه ها و خطاهای انسانی که در بخش عملیات امداد و نجات رخ داد کشورهای توسعه یافته به ویژه ژاپن به این نتیجه رسیدند که نگاهمان به مدیریت بحران باید از سخت افزاری و فنی مهندسی صرف به سمت علوم اجتماعی و علوم انسانی تغییر جهت دهد و حالت نرم افزاری پیدا کند. همین مسئله نقطه عطفی شد تا رسانه ها را به عنوان یکی از ارکان اصلی در بدنه مدیریت بحران بشناسند.
او افزود: همین تغییر رویکرد به واسطه نگاه نرم افزاری و اطلاع رسانی درست و به موقع باعث شد تا جان میلیون ها نفر در سونامی ژاپن حفظ شود و تلفات انسانی به مقدار زیادی کاهش پیدا کند. شبکه (NHK) ژاپن تنها شبکه ای است که به سیستم هشدار دهنده سریع حوادث طبیعی مجهز است و این باعث شد تا بعد از سه دقیقه از وقوع سونامی، هشدار تخلیه در هشت شبکه رادیویی و تلویزیونی داده شود و سواحلی که در معرض خطر سونامی بودند تخلیه شوند و این مسئله باعث شد تا تلفات جانی کاهش پیدا کند.
پیشنمازی با بیان اینکه براساس تئوری های موجود یک رابطه تعاملی بین بحران، جامعه و رسانه وجود دارد عنوان کرد: این سه بر هم تاثیر می گذارند و همینطور از هم تاثیر می پذیرند. من در اینجا می خواهم به تعاملات بحران و رسانه بپردازم. وقتی ما در شرایط بحرانی قرار می گیریم توازن رسانه برهم می خورد یعنی به لحاظ دروازه بانی و انتخاب خبر، تعداد اخبار مربوط به بحران به طرز چشم گیری بالا می رود. یا ابعاد آموزشی و اطلاع رسانی موضوع بحران در رسانه تعدد و تکثر زیادی پیدا می کند. از طرف دیگر رسانه در تاثیرش بر روی بحران می تواند مانند تیغ دولبه عمل کند. رسانه هم می تواند با عملکرد صحیح اش باعث مدیریت بحران و کاهش دامنه بحران شود و از سوی دیگر می تواند با عملکرد ناصحیح خودش دامنه بحران را گسترش دهد.
او مثال زد: در سال ۹۱ زلزله اهر و ورزقان رخداد و به واسطه ضعف در اطلاع رسانی رسانه ملی باعث شد رسانه های رقیب گوی سبقت را بربایند و با جهت گیری سیاسی و پخش شایعه نزدیک بود یک بحران سیاسی از دل بحران طبیعی به وجود بیاید که خوشبختانه مدیریت شد.
این پژوهشگر حوزه بحران در ادامه به نقش و عملکرد رسانه ها در مراحل مختلف بحران پرداخت و گفت: رسانه حلقه واسطی بین مدیران بحران، دست اندرکاران مدیریت بحران و جامعه است. آموزش و فرهنگ سازی هم که جزو وظایف رسانه است باید پیش از وقوع بحران شروع شود و ادامه پیدا کند. اینکه رسانه بتواند نسبت به مخاطراتی حساس شود که پتانسیل تبدیل شدن به بحران را دارند، خیلی مهم است. هماهنگ کردن عملیات امداد و نجات در فاز بحران هم یکی از کارکرد های رسانه است. کارکرد دیگر رسانه جلب مشارکت عمومی در بحران است. مسئله بعدی پیگیری و نظارت است که رسانه ها باید پس از بحران به آن توجه ویژه ای داشته باشند.
او ادامه داد: در مرحله حین وقوع بحران، رسانه ها باید به اطلاع رسانی جامع، دقیق و صحیح از بحران توجه ویژه ای داشته باشند. همچنین باید از بزرگنمایی بحران پرهیز کنند و سعی کنند فضا را به سمت آرام کردن جامعه پیش ببرند. از طرفی هم با توجه به گسترش فضای مجازی بحث فیک نیوزها و مدیریت شایعات اهمیت بیشتری پیدا کرده است که در مرحله بعد از وقوع بحران هم جزو وظایف اصلی رسانه ها است.
پیشنمازی با اشاره به بحرانی که در روزهای اخیر در کشور به وجود آمد، گفت: بحران سیل یکی از بحران هایی بود که در طول تاریخ در کشورمان با آن مواجه بودیم.اگر بخواهیم به شکل موردی بر روی سیل فروردین ماه امسال بحث کنیم باید بگویم اولین سامانه سیلابی کشور در ۲۶ اسفند ۹۷ در استان گلستان شروع شد و در نهایت چندین استان را به شکل جدی درگیر خود کرد. در کل ۲۶ استان کشور درگیر بحران سیل بودند که جدی ترین آن را در گلستان، خوزستان، فارس و لرستان داشتیم. تا روز ۱۶ فروردین ۷۶ نفر تلفات انسانی داشتیم و حدود ۴ میلیار دلار خسارت مالی به کشور وارد شد.
پیشنمازی در ادامه به سیل های رخ داده در سال های گذشته اشاره کرد و گفت: ما در سال ۹۵ هم سیلی مشابه در استان خوزستان داشتیم که خسارت زیادی به بخش کشاورزی وارد کرده بود.
او به عملکرد روزنامه ها در بحران اخیر اشاره کرد و گفت: مهمترین رسانه هایی که انتظار داشتیم در این بحران به کار اطلاع رسانی بپردازند، مطبوعات بودند. طبق آمار وزارت ارشاد حدود ۱۷۰ روزنامه در کشور داریم که در مجموع تیراژشان به ۸۰۰ هزار نسخه می رسد. این ۱۷۰ روزنامه تا ۱۸ فروردین تعطیل بودند و واکنششان نسبت به سیل انفعالی بود. به غیر از روزنامه ایران و شهروند که در ایام عید نسخه الکترونیکیشان چاپ می شد سایر روزنامه ها هیچ واکنشی نسبت به سیل از خود بروز ندادند در حالی که می توانستند با چاپ ویژه نامه ها به این مسئله بپردازند.
او با اشاره به عملکرد رسانه ملی در اطلاع رسانی بحران سیل گفت: سرعت اطلاع رسانی بحران سیل در رسانه ملی خوب بود. صداوسیما در مجموع در طول روز ۱۵۰ ساعت خبر پخش می کند که از ۲۶ اسفند ۹۷ تا ۱۶ فروردین ۹۸ روزانه حدود ۷۰ ساعت را به سیل اختصاص داد. به عبارتی تقریباً نیمی از اخبار ما در رسانه ملی به سیل اختصاص داشت. از دیگر اقدامات خوب رسانه ملی اعزام خبرنگاران به محل سیل برای تهیه گزارش و استفاده از ظرفیت رسانه های محلی نسبت به بحران های قبلی بود.
او ادامه داد: البته صداوسیما دارای ضعف هایی هم بود که می توان به مواری چون عقب ماندن از شبکه های اجتماعی، عدم مدیریت شایعات و فیک نیوزها، گفتمان احساسی در مواجهه با بحران ها و فاصله داشتن با گفتمان منطقی، عدم تغییر فرم برنامه های خبری و مشابه بودن آن با زمان های دیگر، پخش گزارش های اغراق گونه ، نمایشی و بعضاً جهت دار اشاره کرد.
پیشنمازی به علکرد خبرگزاری ها اشاره کرد و گفت: بزرگ ترین نقطه قوت خبرگزاری ها استفاده از بخش اینفوگرافی و اینفوگرافیک های خبررسان بود. عدم سازماندهی زمان از ضعفت های خبرگزاری های ما بود. خبرگزاری هایی مثل ایسنا و فارس به واسطه جهت گیری سیاسیشان در حین بحران انتقاداتی را به سازمان های درگیر در حال بحران کردند. می دانید بارها به این نکته تاکید شده که انتقاد در فاز بعد از بحران باید صورت بگیرد و انتقاد در زمان بحران مخرب است.
او با اشاره به نقش شبکه های اجتماعی در اطلاع رسانی سیل گفت: در حال حاضر رسانه منتخب مردم رسانه های مبتنی بر وب یا موبایلی هستند. اگرچه رسانه های موبایلی دارای خاصیت سرعت اطلاع رسانی بالا ، تعاملی بودن و جلب مشارکت مردم هستند ولی بزرگترین مسئله ای که در همین بحران سیل وجود داشت گسترش شایعات و فیک نیوزها بود. رسانه های رسمی باید از ظرفیت شبکه های اجتماعی استفاده کنند ، درحالی که فیلترینگ مانع این امر شده است.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، گیتی خزاعی پژوهشگر مرکز تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران در ادامه به واکاوی نقش رسانه در حوادث طبیعی با تاکید بر کنشگری خلاق و عقلانی پرداخت و گفت: من بحثم را در چهار محور ارائه خواهم کرد. اول اینکه عناصر کنشگری خلاق و عقلانی رسانه در حوادث طبیعی کدام ها هستند و رسانه در مواقع بحران باید چه ویژگی هایی داشته باشد تا بگوییم کنشگری خلاق و عقلانی داشته است. دوم؛ چالش های پیشروی رسانه برای جلوگیری از کنشگری خلاق چیست. سوم؛ رسانه ها در حوادث اخیر چگونه عمل کردند و در بخش آخر هم می خواهم به این اشاره کنم که باید چکار کنیم تا این رسانه کنشگر و خلاق را توسعه دهیم.
او با اشاره به محور اول صحبت هایش گفت: با وقوع هر حادثه طبیعی رسانه ها به مهم‌ترین ابزار اطلاع رسانی برای رخ داد تبدیل می شوند. از طرفی هم وظیفه هشدار، اطلاع رسانی و آمادگی بر عهده رسانه است. رسانه ها قبل از وقوع بحران هم وظیفه اطلاع رسانی پیشگیرانه دارند. وقتی بحران فروکش می کند توجه رسانه ها به بحران هم از بین می رود. وقتی چند پژوهشگر بر روی بحرانی بحث می کنند دوباره رسانه ها توجهشان جلب می شود و تراکمی صورت می گیرد و می خواهند به این موضوع بپردازند.
خزاعی به مراحل چرخه مدیریت بحران اشاره کرد و گفت: پیش بینی، مقابله کردن، امداد رسانی و بازتوانی چهار مرحله مدیریت بحران است و رسانه کنشگر خلاق باید در هر چهار مرحله فعالیت خود را نشان دهد و به طور دائم کنشگری فعال داشته باشد. به همین دلیل باید به چند مسئله توجه شود. اول اینکه رسانه باید در بحران قابلیت دانش پردازی و دانش ورزی داشته باشد و میانجی دانشمندان و متخصصان با مردم باشد و بتواند دانش تخصصی را عامی سازی کند. ویژگی دیگر رسانه خلاق این است که بتواند بحران را به عنوان مسئله اجتماعی برساخت کند. یعنی حساسیت مردم را نسبت به آن ایجاد کند. این رسانه ها بودند که پدیده تغییر اقلیم را به مسئله جهانی تبدیل کردند. اگرچه رسانه دانش تخصصی تغییر اقلیم را تولید نکرد ولی با استفاده از دانش تخصصی تولید شده توسط دانشمندان توانست مسئله تغییر اقلیم را به عنوان یک مسئله اجتماعی و جهانی به مردم معرفی کند.
او ادامه داد: تخصص گرایی رسانه در حوزه بحران و استفاده از متخصصان رسانه ای از دیگر ویژگی های رسانه خلاق است تا بتواند در حوزه بحران گفتمان سازی کند. وقتی رسانه ها می خواهند وارد حوزه های تخصصی شوند باید تمرین کنند ، یاد بگیرند و این حساسیت را داشته باشند تا گروه های تخصصی رسانه ای خود را داشته باشند. در طی سال های اخیر در حوزه تغییر اقلیم تقریباً این اتفاق افتاده است ولی در سایر حوزه ها این مسئله کمرنگ تر است.
این پژوهشگر مرکز تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران افزود: یکی دیگر از نقش هایی که در حوزه مدیریت بحران برای رسانه ها در نظر گرفتم بحث مطالبه گیری است. به عبارتی رسانه نه تنها میانجی بین متخصصین و مردم است بلکه میانجی بین مردم و دولتمردان هم است. بنابراین رسانه یکی از ابزارهای قدرتمند کنشگری مدنی در زمینه حوادث طبیعی است. مسئله بعدی بحث خردورزی رسانه ای در مواجهه با بحران است به طور طبیعی بحران ها و حوادث طبیعی با هیجان و هراس آمیخته است و رسانه ها باید این هیجان را تعدیل کنند و به آن دامن نزنند از طرفی بحث تقدیرگرایی در جامعه ما بحثی جدی و مهم است. رویکرد رسانه ها در مواقع بحرانی باید نفی تقدیر گرایی باشد و گفتگوهایشان را به گونه ای مطرح کنند که بیشتر توصیه به عقلانیت و تلاش برای گسترش آن باشد.
او به چالش های پیش روی رسانه ها جهت شکلگیری کنشگری خلاق اشاره کرد و گفت: یکی از این چالش ها کم رمقی جامعه مدنی است. مقاومتی که در مقابل توسعه جامعه مدنی وجود دارد باعث تضعیف عملکرد رسانه می شود چون جامعه مدنی و رسانه از هم جدا نیستند. به عبارتی وقتی جامعه مدنی کنشگر نباشد رسانه هم نمی تواند آن کنشگری را داشته باشد. چالش دوم؛ رویکرد امنیتی به فضای رسانه ای است. هرچقدر این رویکرد امنیتی قوی تر باشد کنشگری رسانه کمتر می شود چون رسانه ها از ترس امنیتی شدن ترجیح می دهند موضوعات کم خطرتر و بی حاشیه تر کار کنند. بنابراین رویکرد امنیتی به رسانه ها ضربه می زند و مانع کنشگری خلاقشان می شود. تضعیف رسانه های رسمی هم از جمله چالش های شکلگیری کنشگری خلاق رسانه ها به شمار می رود.
خزاعی ادامه داد: انتشار اطلاعات علمی و دقیق یکی از مباحث اصلی در توسعه کنشگری خلاق رسانه ای است. هرچه در مقابل فعالیت آزاد رسانه ای مقاومت کنیم نه تنها جلوی فیک نیوزها را نمی گیریم بلکه مرجعیت رسانه را مخدوش می کنیم و باعث می شویم جلوی انتشار اخبار دقیق و علمی گرفته شود.
او در پایان سخنان خود به بیان توصیه هایی جهت توسعه رسانه کنشگر و خلاق در مواجهه با بحران پرداخت و گفت: باید جامعه مدنی را تقویت کنیم و فضای باز اطلاعاتی ایجاد کنیم از طرفی برای اینکه اعتماد به رسانه را افزایش دهیم باید رویکرد امنیتی به رسانه را حذف کنیم. رسانه هم باید به طور مداوم خودکاوی داشته باشد و این رویکرد علمی و فنی خود را به طور مداوم رصد کند. در مقابل دانش فروتنی داشته باشد.