دکتر داود نیک کامی رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در مصاحبه اختصاصی با روابط عمومی سازمان، اجرای طرح "مدیریت هوشمند  برای سنجش روان آب ها" را در پایش و پیشگیری از وقوع سیلاب های مخرب ضروری دانست

دکتر داود نیک کامی رئیس  پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در مصاحبه اختصاصی با روابط عمومی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به توانمندی های علمی این پژوهشکده در مدیریت آبخیزداری و اجرای طرح "هوشمندسازی سنجش روان آب ها" بر ضرورت "مدیریت یکپارچه حوضه های آبخیز" در پیشگیری از وقوع سیلاب های مخرب در کشور تاکید کرد.
دکتر نیک کامی رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی در توضیح این سوال که مهمترین  عوامل ایجاد سیلاب در کشور چیست، پاسخ گفت: سیل یکی از رویدادهایی است که به شکل طبیعی در طبیعت ایران که دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است اتفاق می افتد. گاهی سیل به عوامل طبیعی مربوط می شود و مواقعی که  بارش ها از مقدار متوسط بالاتر می رود سیلاب رخ می دهد و گاهی نیز دستکاری دست بشر در عرصه های طبیعی منجر به وقوع سیل می شود  که عمدتا به  نحوه بهره برداری از منابع طبیعی، پوشش گیاهی،  حفظ جنگل و مرتع و روش های خاک ورزی در بخش زراعت ارتباط دارد.
وی با اشاره به نتایج یک  پروژه  تحقیقاتی درزمینه خاک ورزی، عوامل انسانی را از دیگر علت های اصلی ایجاد سیلاب برشمرد و افزود: با همت محققان پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ، طرحی در اراضی استان زنجان در زمینه  "روش شخم زدن و تاثیر آن در ایجاد روان آب" انجام شده است. نتایج این طرح پژوهشی نشان داد "دو روش متفاوت شخم در جهت شیب و عمود در جهت شیب " در میزان تولید روان آب، فرسایش خاک و تولید گندم  موثر بوده است. این مطالعه نشان داد که حتی در اراضی با شیب کم (هشت درصد) و بارندگی حدود ۳۴۰ میلیمتر، زمانی که شخم در جهت شیب زده شود میزان فرسایش ۲.۲ تن در هکتار است در صورتی که وقتی شخم عمود برجهت شیب زده شود  به ۰.۲ کاهش می یابد. همچنین مشاهده شده در زمانی که شخم در جهت شیب زده می شود ۸۶ مترمکعب در هکتار تولید روان آب می کند که این میزان روان آب به جای افزایش تولید  از عرصه زراعت خارج می شود و به همراه خود خاک را می شوید و در نتیجه رطوت خاک نیز کاهش می یابد. پژوهش در اراضی زنجان نشان داد حدود ۱۹ درصد بین شخم عمود و شخم در جهت شیب تفاوت وجود دارد.
رئیس پژوهشکده در پاسخ به این سوال که تا چه اندازه مدیریت اراضی در جذب روان آب ها نقش داشته و از حجم سیلاب ها می کاهد، پاسخ گفت: مدیریت اراضی و تغییر کاربری بر روی میزان روان آبها تاثیر می گذارد به گونه ای گه با مدیریت صحیح این امکان وجود داشت که  حجم عظیمی از این سیلابهایی را که الان در کشور شاهد آن هستیم، جذب طبیعت شده و از حجم خسارت کاسته شود. برای مثال  در منطقه زاگرس با مشاهده تحت آشکوب (گیاهان پوششی) جنگل های بلوط غرب مشاهده می شود این اراضی تحت زراعت دیم قراردارد و "شخم زمین در جهت شیب" است که متاسفانه علت اصلی خشکیدگی جنگل های بلوط همین مساله شخم اراضی در جهت شیب است که سبب عدم نفوذ آب برای ادامه حیات درختان شده و باعث می شود در قسمت هایی که شیب تند دارد با خروج آب از خاک عرصه کاملا زهکشی شده و ریشه درختان خشک شود؛ هم چنین قطع درختان و چرای مفرط در مراتع بر روی میزان کاهش هوموس (ماده آلی) خاک اثر منفی گذارده و میزان نفوذ پذیری آب در خاک کاهش یافته،  و باعث افزایش میزان روان آب می شود.
دکتر نیک کامی به همکاری با وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی در مصرف بهینه از منابع آب اشاره داشت و توضیح داد: وزارت نیرو با توجه به مدیریت منابع آب ، میزان آب مورد نیاز بخش کشاورزی، صنعت و شرب را مدیریت کرده سهم هر بخش را در اختیار آنها قرار می دهد. وزارت جهاد کشاورزی نیز با دراختیار گرفتن سهم سالانه آب بر نحوه انتقال، مصرف و روش های آبیاری میزان تخصیص داده شده مدیریت می کند، اما این وزارتخانه در رابطه با عملیات سدسازی هیچ نقشی ندارد و تنها با ساختن بندهای کوچکی در تعدادی از آبراهه ها در بحث مدیریت سیل و مدیریت آب بخش کشاورزی کارهایی انجام می دهد.
وی به وظائف  پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در رابطه با شناسایی مناطق سیل خیز اشاره داشت و افزود: هم اکنون گروه "مدیریت منابع آب و هیدرولوژی" در پژوهشکده و دفتر "کنترل سیل و آبخوان داری" در سازمان جنگل ها و مراتع در این رابطه وظیفه مند هستند. پژوهشکده تعداد ۳۷ ایستگاه پخش سیلاب (آبخوان داری) را در مناطق مختلف کشور احداث نموده است همچنین پژوهشکده  اطلس سیل خیزی و ظرفیت های آبی کشور و حوزه های آبخیز را از سال ۸۵  در رده ۲ و ۴ آبخیز تولید  نمود که این اطلس با دقت بالاتر و در رده ۷، در سال گذشته رونمایی گردید و اطلاعات آن در پورتال پژوهشکده در اختیار محققان قرار گرفت. در این اطلس تمامی عرصه های سیل گیری که الان دچار مشکلات عدیده هستند مانند مناطق پل دختر، معمولان، آق قلا و آبخوانهای شهر مهران ومنطقه کوهدشت به نمایش گذارده شده است. تفاوتی که دیده می شود این  است که  بارندگی در هر سه منطقه پل دختر، معمولان و کوهدشت به میزان ۳۰۰ میلیمتر اتفاق افتاده است ولی سیستم پخش سیلاب در منطقه کوهدشت باعث شد این آب در عرصه نفوذ یابد و توزیع، تقسیم و پخش شود و بخشی از آبخوان در انتها خارج و بخش عمده این سیل، جذب آبخوان و منابع آب زیرزمینی شود و خسارتی را که در دو منطقه دیگر مشاهده شد در منطقه کوهدشت دیده نمی شود.  البته این به آن معنی نیست که حتما باید در منطقه معمولان نیز پخش سیلاب بشود بلکه باید مشخص شود آیا منطقه مستعد این کار هست یا خیر و به طور کلی در تمام مناطق کشور مدیریت یکپارچه آبخیزداری انجام گردد.
رئیس پژوهشکده در پاسخ به این سال که چه پیشنهادی برای جلوگیری از وقایع سیل در کشور دارید، پاسخ گفت: یکی از مسائل مورد توجه اساتید دانشگاه ها بحث "مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز" بین کلیه دستگاه ها و مدیرانی است که به نوعی در  حوزه آبخیز فعالیت دارند. بدین ترتیب همکاری ها در قالب یک برنامه منسجم و با توجه به حجم منابع و پتانسیل ها اتفاق می افتد. برای مثال توسعه یک نوع زراعت می تواند از میزان یک  زراعت دیگر و یا گستره جنگل و مرتع بکاهد همچنین هر نوع توسعه ای باید با توجه به محدودیت حجم منابع آب سطحی و یا زیرزمینی مورد توجه قرار گیرد. همانطور که در سال جاری با کسری یازده میلیارد متر مکعب  آب زیرزمینی مواجه شدیم  که طبق قانون ، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی ملزم هستند طی برنامه شش ساله این کمبود را جایگزین نمایند.  مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز برای وزارت جهاد کشاورزی و معاونت ها و سازمان های تابعه آن در جهت تامین امنیت غذایی کشور بسیار حائز اهمیت است.
دکتر نیک کامی در مورد این سوال که گاها در وزارت جهاد کشاورزی مدیریت های بخشی و جدا از یکدیگر ملاحظه می شود بیان داشت: وزارت جهاد کشاورزی در رابطه با عوامل پایه تولید یعنی آب، خاک و منابع انسانی مسئولیت هایی برعهده دارد. هم اکنون  ۹۳ درصد اراضی کشور یا کشاورزی و یا منابع طبیعی هستند  همچنین برطبق آمار وزارت جهاد کشاورزی ۷۰ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف می شود و از همه مهمتر حجم زیادی از منابع انسانی در بخش کشاورزی فعال هستند که مدیریت این موارد با وزارت جهاد کشاورزی است؛ بنابراین لازم است کلیه بخش های وزارت جهاد کشاورزی در قالب برنامه ای منسجم با یکدیگر فعالیت نمایند و مدیریت های جزیره ای باعث ضرر و آسیب به بخش کشاورزی می شود در صورتی که با مصرف بهینه از آب و خاک و هدایت صحیح عوامل انسانی، تهدید و تخریب های ناشی از این موارد مرتفع می شود.
وی با توضیح اینکه پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری طی گزارشی به سازمان تات، راه کارهای مناسب برای مقابله با مشکلات ناشی از سیل را ارائه داده است، بیان داشت : خوشبختانه هرکدام از این معضلات که در عرصه های طبیعی مشاهده می شود با بهره مندی از دستاوردهای علمی به نوعی قابل حل است و دستورالعمل های آن برای اقدام عاجل و کوتاه مدت در دستگاه های مختلف ارائه شده است.موضوع "انباشت رسوب " در اراضی کشاورزی و باغات که در سازه های آبخیزداری و ایستگاه های پخش سیلات نیز دیده می شود،  نیاز به اقدام سریع دارد که لازم است با بهره گیری از دستورالعمل های علمی و اتخاذ رویکرد واحد ، با سرعت خود را برای مواجهه با رویدادهای احتمالی بعدی آماده نماییم.
رئیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، نقشه "پهنه بندی مناطق مستعد پخش سیلاب" را از جمله  دستاوردهای پژوهشی محققان این پژوهشکده برشمرد و افزود: وظیفه اصلی این پژوهشکده، تولید علم و پژوهش است در عین حال ایجاد ایستگاه های پخش سیلاب و آبخوان داری برای ایجاد عرصه های الگویی به صورت پایلوت انجام می شود. همکاری بخش اجرا در تامین اعتبار فعالیت های پژوهشی، می تواند پژوهشکده را برای گسترش مطالعات، مکان یابی عرصه های مناسب آبخیزداری و عرضه دستاوردهای علمی یاری رساند؛ در حال حاضر ما در پژوهشکده نقشه "پهنه بندی مناطق مستعد پخش سیلاب" را که یک نقشه مدیریتی است در مقیاس یک میلیونیوم تهیه نموده¬ایم و بایستی در مقیاس یک پنجاه هزار و یا یک  ۲۵ هزار هم این نقشه  ارائه شود؛ با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری در رابطه با تامین اعتبارات مورد نیازتحقیقات در کشور، چنانچه درصد اندکی از اعتبارات بخش های اجرایی بین ۲ تا ۵ درصد به حوزه تحقیقات اضافه شود نه تنها درعملکرد بخش اجرا خللی ایجاد نمی کند بلکه در سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی و بخش آکادمیک این بودجه به دانش جدید تبدیل شده و با خدمت به بخش اجرا، مشکلات آن را مرتفع می سازد.
دکتر نیک کامی در پاسخ به این سوال که در سیل های اخیر، سدها تا چه اندازه نقش حائز اهمیتی داشته اند بیان داشت: خوشبختانه سدها توانسته اند میزان زیادی از حجم آب را ذخیره نمایند اما لازم می دانم به نکته ای اشاره کنم، سدها، سیلاب را در نقطه ای جمع آوری می کنند و از آثار تخریب آن در قسمت های پایینی جلوگیری می کند ولی در بالادست هنوز مشکلات زیادی وجود دارد تا این روان آبها به عرصه های طبیعی خسارت وارد نکند اینجا است که آبخیزداری به موقع، می تواند تاثیر مثبت خود را در کاهش روان آبها نشان دهد  و از آثار تخریبی آن جلوگیری نماید؛ همچنین در این حوزه نقش مدیریت منسجم درکلیه فعالیت ها از جمله خاک ورزی مناسب اراضی در بخش زراعت و باغبانی، آبخیزداری در عرصه های طبیعی، سدسازی و ذخیره سازی آبها ، بسیار حائز اهمیت است.
وی در رابطه با طرح "مدیریت هوشمند  برای سنجش روان آبها در سطح کشور" بیان داشت: این طرح در حقیقت ایجاد یک شبکه پایش برای شرایط بارندگی در یک حوزه آبخیز است به این صورت که اگر جریان  آب در یکی از آبراهه ها از حد متعادل خارج شود، اطلاعات توسط یک سنسور دریافت شده و سریعا به  دفتر کارشناس مربوطه مخابره می شود. در بیشتر مناطقی که در قسمت مرکزی تا جنوبی کشور ازجمله  استان خوزستان و حوزه رودخانه های کرخه و کارون هستند، حرکت روان آبها و به هم پیوستگی آن ها چند و ایجاد سیلاب در مناطق پایین دست چندین روز طول می کشد بدین تریتب می توان با راه اندازی این شبکه پایش و ارسال اطلاعات به کارشناسان و هشدار به موقع، شهرها و محل اسکان هموطنان در پایین دست اقدام پیشگیرانه انجام شود. لذا نسبت به اهمیت این موضوع، دکتر خاوازی رئیس محترم سازمان نسبت به اجرای یک طرح پایلوت در این مورد را دستور داده اند. که اگرچه هزینه بسیار بالا در حدود ۲۰۰ الی ۳۰۰ میلیون تومان نیاز دارد اما می تواند از امنیت هموطنان محافظت نماید و هرچقدر دولت محترم در این حوزه هزینه کند در واقع سرمایه گذاری مناسبی برای آینده انجام داده است.
دکتر نیک کامی اهمیت خاک های سطحی در حاصلخیزی اراضی را یادآور شد و در توضیح آسیب های بجا مانده از سیلاب خاطرنشان ساخت: یکی از مهمترین مسائل وقوع سیل در عرصه های منابع طبیعی، شسته شدن زمین های حاصلخیز در محل رشد گیاهان است. با وقوع سیل  گیاهان نسبت به شرائط عادی، ضعیف تر شده و حاصلخیزترین قسمت خاک در اثرباران و سیل از دسترس خارج می گردد و از طرفی بخشی از فرسایش براثر تمرکز جریان به وجود می آید، با پیوستن روان آبها به یکدیگر، نهرهای کوچکی ایجاد شده که به فرسایش های خندقی منتهی می گردد. فرسایش شیاری و خندقی باعث تولید رسوب زیاد شده عرصه ها را می شوید  که پیامدهایی از قبیل تخلیه رطوبت در آینده و خشکی اراضی حتی در مجاورت خندق ها به همراه دارد.
وی در پاسخ به این سوال که رانش زمین ناشی از وقوع سیل در استان لرستان چه آسیب هایی به دنبال داشته است پاسخ داد: طی سیل اخیر فروردین ماه، صدها مورد رانش زمین در استان لرستان اتفاق افتاد به این معنا که اراضی شیب دار تا دامنه ها، در اثر باران شدید مرطوب و سنگین می گردد . خاکها در امتداد شیب می¬لرزد و به پایین سقوط می کند و داخل روخانه حجم زیادی از رسوب انتقال می یابد که باعث پرشدن سدها و مخازن می گردد. تصاویر دریافتی فرسایش زیادی را به ما نشان داد این فرسایش کنار رودخانه از آن جهت که این زمین ها بسیار گران قیمت هستند حائز اهمیت است. زمین های نزدیک رودخانه به جهت نزدیکی به منبع آب از شرایط خوبی برای کشاورزی برخوردار بوده و بهره برداران  تمایل دارند در کنار روخانه اسکان نمایند اگرچه فرسایش اراضی مشکلات عدیده ای را برای آنان فراهم ساخته است.
رئیس پژوهشکده در ارتباط با رسوب برجای مانده ناشی از سیل اخیر در استان گلستان افزود: در برآوردی که پژوهشکده انجام داده است در اثر سیل های اخیر حدود ۳۰ میلیون تن رسوب در استان گلستان اتفاق افتاده است که این تخمین براساس تجربه کارشناسی و برآوردهایی است که از مقدار آب و غلظت رسوب و سایر عوامل برآورد شده است. جالب است بدانید این رقم تقریبا ۱۰ برابر میانگین رسوب در حوزه گرگان¬رود (۲ الی ۳ میلیون تن در هکتار) در یک سال  محاسبه می گردد. خاک حاصلخیز که حاوی ازت، فسفر، پتاسیم و مواد آلی است شسته شده و برخلاف نیاز این  اراضی به  کود دهی، مواد آلی از زمین شسته و به هدر می رود به اضافه اینکه گل آلود شدن آب حیات ماهی ها را دچار مشکل می کند و حجم سدها را نیز پر می سازد.
دکتر نیک کامی یکی از وظائف پژوهشکده را شناسایی نیازهای پژوهشی کشور در زمینه های حفاظت خاک و آبخیزداری عنوان داشت و افزود: هنر آبخیزداری حفظ باران های ارزشمند برای شرایط اقلیمی مختلف ازجمله خشکسالی و یا ترسالی است  که نه تنها در شرائط بحرانی بلکه به عنوان یک روش کاملا موثربرای "حفظ و ذخیره آب" و "پیشگیری از بحران" کارائی خود را نشان داده است. بنابراین مسوولان می باید قبل از وقوع سیل و یا خشکسالی در جهت اجرای هرچه بهتر روشهای آبخیزداری برنامه و اعتبارات کافی را در نظر بگیرند. من از مجموعه سازمان تحقیقات کشاورزی، مسئولین و روابط عمومی تقاضا دارم آبخیزداری را نه فقط در مواقع بحرانی بلکه در تمام شرائط  مهم دانسته و به عنوان پیشگیری از بحران، اعتبارات لازم را در اختیار این  حوزه قرار دهند.
وی در پاسخ به این سوال که چگونه می توان بحران های طبیعی را کنترل کرد بیان داشت: برطبق نظر اساتید "مدیریت بحران" با بحث "مدیریت ریسک آن بحران" دو امر جداگانه است آن چیزی که الان صورت می گیرد این است که اجازه می دهیم بحران گریبان هموطنان را بگیرد و سپس بسیج شده تا آثار بحران را برطرف نماییم در صورتی که مدیریت ریسک آن بحران به این شکل عمل می کند که براساس آثار و شواهد و مطالعات علمی ، اطلاعات را تجزیه و تحلیل می کند و با پیش بینی های بدست آمده اعتبار لازم را برای پیشگیری و در صورت وقوع سیل، کار عملیاتی برای جبران خسارات و برداشت رسوب از باغات در نظر می گیرد که البته می توان با هزینه خیلی کمتر، به طریق صحیح مدیریت نمود.
ضمن ارج نهادن به تلاش  محققان و کلیه پرسنل پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و  قدردانی از حضور دکتر نیک کامی ریاست پژوهشکده و دکتر عرب خدری معاون پژوهشی در دفتر روابط عمومی سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی و انجام این مصاحبه اختصاصی، برای ایشان و محققان ارجمند این پژوهشکده تحقیقاتی آرزوی موفقیت روز افزون داریم.

روابط عمومی سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی